Abstract:
در خصوص تاریخ امویان، به سازمان و تشکیلات مالی آن دوره، توجه چندانی نشده و بیشتر
نگاه ها به اوضاع حاد سیاسی آن عصر معطوف بوده است. شناخت سازمان مالی آنان مستلزم
شناخت سازمان اداری ـ مالی عصر خلفای اولیه و حتی ایران و روم است. از خصوصیات و
تفاوت های نظام مالی امویان، تعلق خزانه به شخص خلیفه و عدم نظارت دقیق بر مخارج و
هزینه های آن بوده است.
در این دوره، به دلیل وجود تشریفات و ولخرجی های دربار و توجه فوق العاده دستگاه
خلافت به امور دینوی، بر انواع و مقدار مالیات ها افزوده شد. انواع مهم مالیات
دریافتی شامل مالیات ارضی (خراج و عشر و در آمد صوافی)، مالیات سرانه (جزیه)،
غنایم و هدایا بود. چگونگی گرفتن مالیات و برخورد عاملان وصول مالیات با مردم،
تفاوت هایی با دوران های قبلی داشت که غالب مردم مناطق فتح شده و تحت سلطه را از
سیاست کلی امویان، بهویژه از سیاست های مالی آنان منزجر و آماده قیام برضد آنان
کرد. در این میان، مناطق شرقی قلمرو خلافت از ویژگی های خاصی برخوردار بود که بررسی
امورمالی این مناطق، برشناخت دقیق بخشی از تاریخ این دوره کمک خواهد کرد. محور بحث
این مقاله، بخش اخیر است.
Machine summary:
"108 آن چه نزدیک به واقعیت است این که مردم پاره ای از مناطق ایران و از جمله خراسان نه تنها به دلیل افزایش مقدار جزیه یا خراج، علیه امویان وارد عمل می شدند، بلکه نارضایتی نو مسلمانان و ذمیان بیشتر به علت شیوه ستاندن مالیات بوده است،109 زیرا امویان به دلیل تعصب عربی و قوم پرستی، رفتار بسیار تحقیرآمیزی با ایرانیان داشتند و نیز عاملان وصول مالیات می دیدند که با پیوستن مردم به اسلام هم موجبات بیم حاکمان اموی از کم شدن درآمد، فراهم می شود و هم خود که موظف به جمع آوری مبلغ از پیش تعیین شده بودند،110 از آن محروم می ماندند.
تردیدی نیست که برخی از حاکمان اموی در مورد حل مشکلات جزیه دهندگان در ایران قدم هایی برداشتند، ولی اصلاحات آن ها دیر شروع شد، چنان که نصر بن سیار، آخری حاکم بنی امیه در خراسان که کاملا به اوضاع آشفته قلمرو خود واقف بود، کوششی کرد تا وضعیت نابسامان این منطقه را که به زیان مسلمانان بود اصلاح نماید و حتی می گویند او مالیات ارضی را هم مجددا طبقه بندی کرد و تعدیل نمود و نیز چون دفاتر مالیاتی به زبان آرامی و پهلوی بود و این امر موجب عدم نظارت دقیق می شد، بنابراین، دستور داد که آن دفاتر را به عربی (که زمینه آن را از دوره حجاج فراهم شده بود)117 برگردانند، ولی اصلاحات او هنگامی شروع شد که کار از کار گذشته بود و عمر حکومت اموی در سراشیبی سقوط حتمی بود."