Abstract:
دیوان حافظ سرشار از مضامین و اشاره های قرآنی است. حافظ درغزل «بلبلی برگ گلی خوش رنگ درمنقارداشت...» عبارت قرآنی «جنات تجری تحتها الانهار» را در مصرع دوم بیت آخر غزل خود به کار برده است. ترکیب «جنات تجری تحتها الانهار» یک بار و «جنات تجری من تحتها الانهار» بیست و هفت بار در سوره های متعدد آمده است. شارحان، تعبیر قرآنی حافظ را گاهی به همه موارد وگاهی به برخی از موارد ازجمله: سوره بقره، 25، آل عمران، 15 و136 و195 و 198، نساء، 13 و 57، مائده، 12و 85/119، توبه، 72 و89 ، بروج، 11 و... ارجاع داده اند. لکن با توجه به تعابیر، مضامین و معانی مشترک میان ابیات غزل مورد بحث و آیات 82ـ85 سوره مائده، حافظ در تعبیر قرآنی به آیه 85 این سوره نظر داشته است. زیرا تعابیر و مضامین غزل از قبیل بلبل و برگ خوش رنگ، ناله و فریاد و زاری ، جلوه معشوق، ناز و نیاز، خرقه شیخ صنعان (سمعان)، حلقه زنار، چشم حافظ و جنات تجری تحتها الانهار، اشتراکات، هماهنگی ها و همآوایی های زیادی با تعابیر و مضامین آیات مذکور دارد. این مضامین و تعابیر عبارتند از: «اقربهم موده، انا نصاری، قسیسین و رهبان، اذا سمعوا، تری اعینهم تفیض من الدمع، مماعرفوا من الحق، و نطمع ان یدخلنا و نهایتا «جنات تجری من تحتها الانهار». مقاله پیش رو، ضمن اثبات ارجاع عبارت قرآنی حافظ به آیه 85 سوره مائده، الگوپذیری هنرمندانه و شعری حافظ را در غزل مورد بحث از آیات مذکور (82-85) سوره مائده، تحلیل می کند.
Machine summary:
"3-ابیات غزل غزل مورد بحث براساس نسخۀ غنی-قزوینی،غزل 77 و دارای هشت بیت به شرحزیر است: {Sبلبلی برگ گلی خوش رنگ در منقار داشت#و اندر آن برگ و نوا خوش نالههای زار داشت#گفتمش در عین وصل این ناله و فریاد چیست#گفت ما را جلوه معشوق در این کار داشت#یار اگر ننشست با ما نیست جای اعتراض#پادشاهی کامران بود از گدایی عار داشت#در نمیگیرد نیاز و ناز ما با حسن دوست#خرم آن کز نازنینان بخت برخوردار داشت#خیز تا بر کلک آن نقاش جان افشان کنیم#کاین همه نقش عجب در گردش پرگار داشت#گر مرید راه عشقی فکر بدنامی مکن#شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمار داشت#وقت آن شیرین قلندر خوش که در اطوار سیر#ذکر تسبیح ملک در حلقه زنار داشت#چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت#شیوه جنات تجری تحتها الانهار داشتS}(حافظ،131-132) (1)-ترجمه:«مسلما یهودیان و کسانی را که شرک ورزیدهاند،دشمنترین مردم نسبت به مؤمنان خواهییافت؛و قطعا کسانی را که گفتند:«ما نصرانی هستیم»،نزدیکترین مردم در دوستی با مؤمنان خواهییافت،زیرا برخی از آنان دانشمندان و رهبانانیاند که تکبر نمیورزند.
واز سوی دیگر این واژهها در ابیات دیگری از حافظ گاهی در کنار هم قرار دارند: {Sچشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت#شیوه جنات تجری تحتها الانهار داشتS}(حافظ،132) {Sزاهداگر به حور و قصور است امیدوار#ما را شرابخانه قصور است و یار حورS}(حافظ،222) {Sصحبت حور نخواهم که بود عین قصور#با خیال تو اگر با دگری پردازمS}(حافظ،269) {Sباغ بهشت و سایه طوبی و قصر و حور#با خاک کوی دوست برابر نمیکنمS}(حافظ،279) ب-قصر در غزل مورد بحث در کنار معانی ارائه شده میتواند به آیه 72 سوره الرحمننیز ارجاع داده شود{/«حور مقصورات فی الخیام»/}و حتی واژۀ بام که شارحان به آناشارهای قرآنی ندارند،میتواند گوشه چشمی به واژه قرآنی«الخیام»(چادرها)داشتهباشد."