Abstract:
در تاریخ تمدن اسلامی، شهر مشهد یکی از شهرهای مقدس به حساب م ی آید
که تاریخ خاص خود را داراست . بخشی از پای ههای تاری خنگاری این شهر مبتنی بر آثار
معماری موجود در حرم رضوی است . یکی از مهم ترین این آثار معماری، کتیبه هایی است
معروف به خشت های سلطان سنجری که منسوب به عصر سلطان سنجر سلجوقی است .
مسئله ی این تحقیق آن است که مورخان تاریخ ایران دوره اسلامی در عصر صفوی و
قاجاری، به خاطر گرایش های شیعی تلاش داشت ه اند پیشین ه ی هویت شهری مشهد را در
نسبتی مستقیم با احداث آثار مرتبط با حرم رضوی تعریف نمانید؛ اما به نظر م ی رسد همین
امر منجر به انحراف آنها از واقع نگری در مورد دوره ی احداث کتیبه های سنجر ی شده است .
به طوری که بر اساس شواهد گرد آوری شده در این مقاله و بر اساس روش تاریخ تحلیلی،
بنای کتیبه های سنجری به دوره ی سلطان محمد خوارزمشاه تعلق دارد، و نه سلطان سنجر
سلجوقی. این مقاله تلاشی در راستای بازنگری انتقادی در یکی از منابع اسنادی
تاریخ نگاری حر م رضوی و شهر مشهد، به نام کتیبه های سنجری است . دستاورد این تحقیق
آن بوده است که کتیبه های سنجری، بر خلاف آنچه که در متون تاریخ نگاری متاخر در عهد
قاجاری آمده است در دوران سلطان محمد خوارزمشاه ساخته شده اند.
Machine summary:
"o} «جری تجدید هذه العماره»(اعتماد السلطنه،همان،2،63)در کتیبه به همراه سال‌های«خمس مائه»و«اثنی و عشر»(همان‌جا)،این امکان را تقویت می‌کند که ترکان زمرد بهیادبود سلطنت پدر و تحت لوای قدرت سلطان محمد خوارزمشاه،پیش از پایان سده‌یششم،به عمارت کاشی‌ها همت گماشت؛اما سال‌های آن از میان رفته و فقط«خمسمائه»باقی مانده است و به سال 612 ه ق سلطان محمد خوارزمشاه که از آن پس-بعداز فتح ماوراء النهر به سال 600 و انتخاب لقب سنجر برای خود-در تقابل با خلافتعباسی(قفس اوغلی،1367،265)سعی در ترویج چهره‌ای دین‌مدار و شریعت‌پناه،از یکسو بر مبنای سلطان غازی اسلام که خود در اعتراض به خلیفه‌ی عباسی ناصر لدین اللهاعلام می‌کند(همان،268)و در راستای تمایلی که به تشیع به طور علنی،حتی در حداعلام خلافت ایشان،ارائه می‌نمود(خواندمیر،همان،2،327؛همدانی،همان،1،341)،همراه با دیگر کاشی‌کاری‌های حرم مطهر،خصوصا کاشی‌های چینی‌نمای سر در حرممطهر که تاریخ 612 ه ق را دارند،و با کتیبه‌ی«اثنی و عشر»ذکر شده نیز هماهنگاست،دست به«تجدید هذه العماره»زده و به این ترتیب،با ذکر بانی این کاشی‌ها وبزرگان شیعی که در کتیبه از آنها نام برده،اتصال خود به جانشینان سلاجقه و ابرازعلاقه‌ی خویش را به خاندان اهل بیت نمایان سازد.
نتیجه با توجه به توضیحات ارائه شده در بالا،می‌توان این نتیجه را گرفت که کتیبه‌های سنجریبه بانی‌گری ترکان زمرد و در عهد سلطان محمد خوارزمشاه در ابتدای قرن هفتم و توسط شاخه‌ی دیگری از خاندان کاشی ساخته شده است،نه در عهد سلطان سنجر سلجوقی وتوسط ابو طاهر قمی؛و این دیدگاه متأخر مورخان شیعی عهد قاجاری است که در راستایپیشینه‌سازی برای تاریخ مقدس شهر مشهد،تاریخ آثار معماری‌های حرم رضوی را به عهدسلجوقی رسانده‌اند،و این ذهن و عمل آیندگان بود که با دیدن نام سنجر و سال«خمس مائه»و«اثنی و عشر»این دو سال را در کنار هم به خیال همزمانی با نام«سنجر»قرار دادند؛چراکه منابع متأخر شیعی در دوره‌ی صفویه و قاجار میل به این داشتند که نقش شیعیان را درتاریخ گذشته پر رنگ‌تر از آنچه در واقع بوده است،نشان دهند."
(
, 
, 
)
