Abstract:
سرزمین ماوراءالنهر، در قرون نخستین اسلامی، به دلیل قدمت ادیان و فرقههای مختلف در این سرزمین، و همجواری با مراکز صوفیانهای نظیر خراسان، موقعیت فرهنگی ویژهای داشت که زمینههای مناسبی را جهت پذیرش عقاید صوفیانه فراهم میکرد. همچنین، تعامل مثبت علما و فقها با صوفیان و نیز سویه مثبت تعالیم صوفیان، که شامل آرا و عقاید تمام فرق ماوراءالنهر میشد، سبب جلب گروههای مختلف مردمی و ظهور طریقتهای صوفیانه مشهوری نظیر یسویه، خواجگان و ...، در ماوراءالنهر و ترکستان شد. در این بین، طریقت یسویه با نشئتگیری از محیط فرهنگی ماوراءالنهر، در ترکستان (شهر یسی) بنیان گذاشته شد و با ارشادهای خواجه احمد یسوی، بنیانگذار آن، علاوه بر آسیای مرکزی، در میان تاتارهای ولگا و ترکان آناتولی و آذربایجان نیز گسترش یافت. نویسنده میکوشد ضمن برشمردن جریانهای عمده صوفیانه ماوراءالنهر در قرون نخستین اسلامی، زندگی و اندیشههای خواجه احمد یسوی، شکلگیری جریان یسویه و شاخههای عمده آن را بررسی کند.
Machine summary:
"بدینترتیب میتوان گفت طریقت یسویه نه تنها در ماوراءالنهر نفوذی گسترده یافت و مریدان بسیاری را جذب کرد، بلکه در شکلگیری طریقتهای دیگر، از جمله حیدریه در خراسان (قرن هفتم هجری/سیزدهم میلادی)، بابایی، بکتاشی، آناطولی و نقشبندیه تأثیرگذار بوده است؛ به طوری که برخی منابع، حاج بکتاش ولی بن سلطان ابراهیم بن موسی (متوفی 562 ه.
در این بین ظهور طریقت یسویه به رهبری خواجه احمد یسوی، صوفی مشهور ترک، در قرون پنجم و ششم هجری/یازدهم و دوازدهم میلادی به مرکزیت شهر یسی در ترکستان را نیز نمیتوان از تأثیر عوامل مذکور مستثنا دانست.
او به عنوان خلیفه سوم خواجه یوسف همدانی، صوفی مشهور خراسان، و به دستور او از ماوراءالنهر روانه شهر یسی در ترکستان شد و طریقت یسویه را در میان ترکان حوالی سیردریا، تاشکند و فرغانه بنیان گذاشت و مریدان بسیاری نزد آنان یافت.
با اینکه بعدها، رشد و پیشرفت طریقت نقشبندیه در قرن نهم هجری/پانزدهم میلادی در ماوراءالنهر سبب کاهش اهمیت و محدود شدن وسعت نفوذی افکار و عقاید طریقت یسویه در آسیای مرکزی شد، اما به جهت تشابهات زیادی که بین افکار و اندیشههای طریقت یسویه و نقشبندیه وجود داشت از ارج و منزلت آن کاسته نشد؛ به طوری که پس از مدتهای مدید در قرن سیزدهم هجری/نوزدهم میلادی مصادف با حکومت اتحاد شوروی دو شاخۀ افراطی یسویه به نامهای لاچیها و ایشانهای درازگیسو در ترکستان (دره فرغانه) فعالیتهای خود را از سر گرفتند."