Abstract:
ابن سینا به صراحت و تکرار، گزارههای اخلاقی را از مشهورات خاصه و آراء محموده شمرده است که لا عمدة لها الا الشهرة. تفسیر کلام وی و ارزیابی لوازم منطقی آن، به ویژه پس از تفسیر خاص محقق اصفهانی، مورد توجه اصولیان و فیلسوفان قرار گرفته است. نظریه سینوی آراء محموده، خطوط اصلی نظریه فرا- اخلاقی ابن سینا را ترسیم کرده است. اما در این مقاله، تلاش کردهایم پاسخ پنج استاد (مطهری، حائری یزدی، مصباح یزدی، سبحانی و لاریجانی) را به پرسشهای اصلی فرا- اخلاقی، از میان آثار آنان اصطیاد و استخراج کرده، تنقیح و تحریر کرده، مواضع آنان را در قبال نظریه سینوی آراء محموده تقریر نماییم، تا پیوستگی و گسستگی آراء آنان را رای اینسینا و بالتبع چگونگی ادامه حیات رای سینوی آشکار شود. در فرا- اخلاق، پرسشهای اصلی اینهاست: جملات اخلاقی، انشائی هستند یا اخباری؟ (پرسش معناشناختی)؛ در صورت انشائی بودن اظهارات اخلاقی، چگونه میتوان راه را بر نسبیگرایی اخلاقی بست و جهان شمولی و جاودانگی احکام اخلاقی را توضیح داد؟ و در صورت اخباری بودن اظهارات اخلاقی، اولا محکی آنها از چه سنخ واقعیات است (پرسش مابعدالطبیعی) و ثانیا چگونه می توان به محکی آنها علم پیدا کرد؟ (پرسش معرفشناختی). از میان دانشوران مورد نظر ما تنها استاد سبحانی صراحتا بر ابن سینا خرده گرفته است؛ دیگران یا سکونت کردهاند و یا سخن را چنان تقریر کردهاند که به نسبیگرایی نینجامد. به اعتقاد استاد سبحانی، جملات اخلاقی، اخباری و از بدیهیات عقل عملی است؛ همان گونه که اوّلیات، مانند " کل بزرگتر از جزء است"، از بدیهیات عقل نظری است. استاد مطهری، به تبع علامه طباطبایی، جملات اخلاقی را انشائی یا اخبار از یک حقیقت ادعایی و انشائی دانسته، سپس تلاش کرده است با تفکیک " من علوی" از " من سفلی"، جهان شمولی و جاودانگی احکام اخلاقی را توضیح دهد. استاد حائری یزدی جملات اخلاقی را اخباری و حاکی از وجوب الفعل بالفاعل، که نحوهای "ضروریت بالغیر" است، دانسته است. به اعتقاد وی، گزارههای اخلاقی از بدیهیات عقل نظری است. استاد مصباح یزدی جملات اخلاقی را اخبار از " ضرورت الفعل، بالقیاس الی الکمالات الممکنة للانسان" که نوعی "ضروریت بالقیاس الی الغیر" شمرده، بخشی از آنها را از بدیهیات عقل نظری به شمار آورده است. استاد لاریجانی جملات اخلاقی را حاکی از ضرورتهای مستقل و غیر قابل فرو کاهش اخلاقی دانسته که از طریق شهود قابل ادراک است.
Machine summary:
ما در اين مقاله، تلاش کردهايم پاسخ پنج استاد (مطهري، حائري يزدي، مصباح يزدي، سبحاني و لاريجاني) را به پرسشهاي اصلي فرا ـ اخلاقي، از ميان آثار آنان اصطياد و استخراج کرده، تنقيح و تحرير کرده، مواضع آنان را در قبال نظرية سينوي آراء محموده تقرير نماييم، تا پيوستگي و گسستگي آراء آنان با رأي ابنسينا و بالتبع چگونگي ادامة حيات رأي سينوي آشکار شود.
بنابر اين، مهمترين مسئله براي او اين است که توضيح دهد چگونه ميتواند از جهانشمولي و جاودانگي احکام اخلاقي سخن بگويد؟ پيش از ورود به تقرير رأي استاد مطهري، بايد يادآوري کنيم که وي در ميان آثار متعددي که از خود به جاي گذارده است، تنها در بحث جاودانگي اصول اخلاقي، به اين موضوع پرداخته و از اينرو يگانه منبع ما در اين بحث، همين مقاله است.
بنابر اين، وجوب و ضرورتي که در بايدها و الزامات اخلاقي به آن اشاره ميشود، از سنخ همان وجوب و ضرورتياست که در تمام امور تکويني ملازم وجود شيء دانستهشده، گفته ميشود: الشيء ما لميجب لميوجد؛ با اين تفاوت که ضرورتِ ملحوظ در بايدهاي اخلاقي، ضرورت هستيهاي مقدور است که از ناحية فاعل مختار پديد ميآيد ولي ضرورتهاي ديگر چنين نيست.
نظرية استاد مصباح يزدي استاد مصباح يزدي، در شرح خود بر برهان شفاء و نيز در دروس فلسفه اخلاق با استناد به عبارت برهان شفاء، بر خلاف تفسير رايج، گفته است که ابنسينا قضاياي اخلاقي را از مشهورات بالمعنيالاخص نميداند؛ و البته اضافه کرده است که در کلام ابنسينا ساير خصوصيات، مثل انشائي يا اخباري بودن، و اعتباري يا واقعي بودن قضاياي اخلاقي تقريباً مسکوت مانده است، با اينکه عبارات او تاحدودي ظهور در اخباريبودن جملات اخلاقي دارد.