Abstract:
خواجه نصیرالدین طوسی در زمرة بزرگترین و پرنفوذترین عالمان مسلمان سدة هفتم هجری به شمار میرود. بخش عمدهای آثار وی ناظر به آثار و آراء فخرالدین رازی و در دفاع از فلسفه و ارائة کلامی درست و متین تدوین شده است. خواجه علاوه بر کلام و فلسفه، آثار عرفانی نیز دارد. مشکل مطالة آثار وی این است که گاه وی در کلام به مطالبی معتقد شده و در فلسفه از آنها دست برداشته است. وی همچنین با پذیرش محوریترین آموزة عرفان اسلامی، از سطح فلسفة رایج نیز گذشته است. برخی معتقدند که خواجه نصیر نیز مانند عدهای دیگر از اندیشمندان، دچار تحول فکری شده و این اختلافها مربوط به دورانهای گوناگون فعالیت علمی و معرفتی وی بوده است. این مقاله نشان میدهد که خواجه نصیر هم زمان همة این سطوح اندیشه را داشته است و نمیتوان او را دچار تحول فکری دانست. درحقیقت، سه سطح طولی اندیشه خواجه، به ترتیب عبارتند از: کلام، فلسفه و عرفان. در این مقاله، با ارائة نمونههایی، وجود این سه سطح در کار وی، اثبات شده است.
Machine summary:
"اما خواجه در اینجا، نکتة مهمتری بیان میکند که نقطة افتراق کلام و فلسفه است و با پذیرش آن، کل دستگاه کلامی به هم میخورد: اگر امکان داشته باشد که موجودی قدیم و ممکنالوجود تحقق داشته باشد، باید به فاعل موجب معتقد شویم و چنین موجودی را دیگر نمیتوان به فاعل مختار نسبت داد.
خواجه هیچیک از اشکالات وی را نمیپذیرد، اما خود به پاسخگویی به فیلسوفان میپردازد؛ مثلا، اولین اشکال فیلسوفان بر حدوث زمانی عالم - که فخر رازی نقل کرده - این است که اگر عالم حادث زمانی باشد در کدامیک از افراد زمان احداث شده است؟ برای اینکه فاعل یکی از افراد زمان را برای احداث عالم برگزیند، یا احتیاج به مرجح دارد و یا ندارد.
اگر کسی خواهد که از این مقام برتر آید، بباید دانست که بیرون از آنچه دانسته است، چیزی دیگر هست و همت بر این قدر مقصور ندارد و آلتی که او را دادهاند تا بدان چیزها دریابد، به معرفت و احاطت کثرتی که از آن بوی عدم میآید، مشغول گرداند، بلکه علایق و موانع دنیاوی از خاطر و ضمیر منقطع گرداند و نفس اماره را، که لشکر تخیلات فاسده و توهمات کاذبه در بیابان ضمیر میپراکند، بند ریاضت بر نهد و به کلی روی همت متوجه به عالم قدس دارد و قصارای امنیت بر نیل و درک حق، مقصور و به خشوع و خضوع و تضرع، از جواد مطلق میخواهد تا در خزانة رحمت بر دل او بگشاید و به نور هدایتی که بعد از مشاهده و مجاهده وعده داده است، دیدة بصیرت او منور گرداند تا اسرار ملکوتی و آثار جبروتی مشاهده کند و حقایق غیبی و دقایق فیضی بر اندرون او کشف شود، الا آن است که این قبا بر بالای هر کسی ندوختهاند و مقدمات این نتیجه به هر کس نیاموختهاند، (ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء)."