چکیده:
عواملی را که در آسیب رساندن و تخریب بناهای تاریخی ایران نقش داشته است، می توان به دو دسته تقسیم کرد: نخست، پدیده هایی طبیعی همچون سیل، زلزله، قحط و خشکسالی، و دوم، رفتارهای انسانی که گاه خواسته و گاه ناخواسته، خسارت هایی را به بناهای تاریخی وارد ساخته است. سیاست های نادرست حاکمان که معمولا منجر به بروز جنگ و درگیری شده، کشمکش و نزاع میان پیروان فرق و مذاهب گوناگون، وضعیت نامناسب اقتصادی جامعه و از دست رفتن جنبه کاربردی برخی از بناها، از جمله عوامل انسانی است که در صدمه و آسیب رساندن به بناهای تاریخی نقشی موثر داشته اند. این مقاله به عوامل تخریب کننده آثار معماری ایران در عصر اسلامی تا برآمدن مغولان (سده 7 ق) پرداخته است. این کار با جستجو در منابع تاریخی، جغرافیایی و ادبی و تکیه بر گزارش های موجود در این آثار صورت پذیرفته است.
خلاصه ماشینی:
ﭘﯿﺶ از اراﺋﻪ ﮔﺰارشھﺎی ﻣﻮﺟﻮد درﺑﺎره آﺳﯿﺐ دﯾﺪن ﺑﻨﺎھﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﺸﻮرﻣﺎن ﻃـﯽ ھﻔـﺖ ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ ﭘﺪﯾﺪهھـﺎی ﻃﺒﯿﻌـﯽ، ﺗﻮﺿـﯿﺢ دو ﻧﮑﺘـﻪ ﺿـﺮوری اﺳـﺖ و آن اﯾﻨﮑـﻪ ﮔﺰارش ھﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه، ﮔﺎه ﺑﻪ وﯾﺮان ﺷﺪن ﺑﻨﺎﯾﯽ ﺧﺎص ﻣﺜﻼً ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾـﮏ ﻣﺴﺠﺪ، ﯾﮏ ﻣﺪرﺳﻪ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﮐﺎخ اﺷﺎره داﺷﺘﻪ و ﮔﺎه از وﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﮫﺮ و ﯾﺎ روﺳﺘﺎ ﺑﺪون ذﮐـﺮ ﻧﺎم و ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﻨﺎھﺎی وﯾﺮان ﺷﺪه ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﺎ وﯾـﺮان ﺷـﺪن ﮐﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﺷﮫﺮ، ﺑﻨﺎھﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن ﻧﯿﺰ آﺳﯿﺐ دﯾﺪه و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻪاﻧﺪ.
اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ در ﮐﺘـﺎب ﺻـﻮره اﻻرض آورده اﺳـﺖ »ﺑﺎدھـﺎی ﭘﯿﺎﭘﯽ وزﯾﺪ و رﯾﮓھﺎ را ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ آورد و ﺣﺘﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ را ﻓـﺮا ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑـﻪ ﺷـﮫﺮ ﺧﺴـﺎرت ﻓﺮاواﻧﯽ وارد ﮐﺮد« (اﺑﻦ ﺣﻮﻗﻞ، 2/614)، ﻓﺮو اﻓﺘﺎدن ﻣﻨﺎرهھﺎ در ﺷﮫﺮ ﺳﺎوه ﺑﺮ اﺛﺮ وزﯾﺪن ﺑﺎدی ﺷﺪﯾﺪ در ﺳﺎل 165 ق (راوﻧﺪی، 2/2- 191؛ ھﻤﺪاﻧﯽ، ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ - ﺗﺎرﯾﺦ آل ﺳﻠﺠﻮق - ، 411)، آﺗـﺶ ﮔﺮﻓﺘﻦ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺑﺎزارھﺎی ﻏﺰﻧﯿﻦ در ﺳﺎل 905 ق ﺑﺮ اﺛﺮ ﺻـﺎﻋﻘﻪ (ﺟﻮزﺟـﺎﻧﯽ، 1/142)، آﺳﯿﺐ دﯾﺪن و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﺑﻨﺎھﺎی ﺷﮫﺮ دﻧﺪاﻧﻘﺎن ﺑﺮ اﺛﺮ ﺷـﻦھـﺎی روان ﺑـﻪ ﻃـﻮری ﮐـﻪ در زﻣـﺎن ﯾﺎﻗﻮت از اﯾﻦ ﺷﮫﺮ ﺟﺰ وﯾﺮاﻧﻪای ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﺎﻧﺪه ﺑﻮده اﺳﺖ 1 و ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪن ﺑﻨﺎھﺎی ﺷـﮫﺮ ھـﺮات ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺑﺎرش ﺷﺪﯾﺪ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎران و ﺑﺮف (ھﺮوی، 09؛ اﺳﻔﺰاری، 2/96) از دﯾﮕﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪ ھﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ آﻧﮫﺎ اﺷﺎره ﮐﺮد.