نقش محبت در زندگی اخلاقی از منظر حکمت متعالیه مقاله

عرفا و حکما در تعریف محبت، دیدگاه­های متفاوتی ارائه کرده­اند. اغلب متکلمان و فیلسوفان بر این باورند که محبت قابل تعریف نیست. نگارنده در این مقاله کوشیده است براساس حکمت متعالیه و دیدگاه ملاصدرا به تبیین محبت و نقش آن در زندگی انسان بپردازد. از دیدگاه ملاصدرا اساس اخلاق در حیات آدمی، محبت است و محبت حقیقی، محبت به خداوند است که جلوه­ای از محبت خداوند به آدمی است. اگر کسی به­گونه حقیقی به خداوند عشق ورزد، به مرتبه­ای می­رسد که تمامی آدمیان، که جلوه های مختلف خداوند هستند، محبوب او واقع می­شوند و آن­گاه این شخص، در اخلاق فردی، تدبیر منزل و زندگی اجتماعی با خود و دیگران به مثابه «محبوب» برخورد خواهد کرد. ملاصدرا با تقسیم محبت آدمی به محبت نفسانی و محبت الهی بیان می­کند که هر محبتی نوعی عبودیت است، از این رو اگر آدمی محبت نفسانی به چیزی غیر از خدا داشته باشد، شرک محسوب می­شود؛ اما محبت الهی که می­توان آن را «محبت معرفت و حکمت» نیز نامید، گرچه در ظاهر، محبت به امور دنیوی باشد، ولی در حقیقت تنها به خداوند تعلق می­گیرد. معرفت به کمال و زیبایی حق، موجب محبت خداوند در دل انسان می­شود. عالم در نهایت زیبایی، آیینه حق است و آدمی با نظر در زیبایی­های عالم و تفکر در آن محبتش به خدا افزون­ می­شود. درواقع انسان به سبب ویژگی­های خاص خود که او را از دیگر کائنات ممتاز می­سازد، می­تواند قلبش را از کدورت­ها پاک سازد و به مقام محبت دست یازد.

از اين رو عده اي از عرفا تأکيد مي کنند که آدمي عاشق هر چيزي شـود، بـر خداونـد عاشق شده است ، ص «ما احب احد غير خالقه ، و لکن احتجب عنه تعالي تحت زينـب و سعاد و هند و ليلي و الدرهم و الدينار و الجاه و کل ما في العالم » (فيض کاشاني ، ١٣٧٥، ص ٧٦؛ ابن عربي ، بي تا، ج ٢، ص ٣٢٦) ميل خلق جمــــله عالــم تا ابــد گر شناسند و اگر نه سـوي توست جز تو را چون دوست نتوان داشتن دوسـتي ديـگران بر بوي تـوسـت (عراقي ، ١٣٦٣، ص ٦٨) زيبايي حقيقي همان حقيقت خير است (افلـوطين ، ١٩٩٧، ص ٦٥٩) از ايـن رو برخـي افراط در طلب خير را علت عشق مي دانند (شـهرزوري ، ١٣٨٣، ص ٥١٦) در واقـع خيـر است که ذاتا معشوق واقع مي شود و به تعبير ابن سينا، ص «من أدرک خيـرا فانـه بطباعـه يعشقه » (ابن سينا، ١٤٠٠، ص ٣٩١) «خير» اسـت کـه عاشـق «خيـر» مـي شـود؛ زيـرا عشـق چيزي جز طلب زيبايي نيست و «خير» زيبا و ملائم با وجود هر موجودي اسـت و هرچـه خير افزون گردد، استحقاق معشوق بودن بيشتر مي شود و عاشق بودن نيـز قـوي تـر مـي - گردد (همان ، ص ٣٧٧) بنابراين خير، منبع عشق است ؛ هر يک از صـوري کـه در عـالم طبيعت محقق شده ، به سوي کمالي که خيريـت هويـت او مسـتفاد از آن اسـت ، کشـش دارد و ازSنقGص MAکORمرOبوNط به حدود عدمي آن است ، گريزان اسـت و چـون خداونـد در نهايت خيريت است و هيچ نقصي ندارد، نهايـت عاشـقيت و معشـوقيت اسـت (جـوادي آملي ، ١٣٨٦، ج ٩، ص ٣٥٢) ملاصدرا نيز سبب عشق خداوند به موجودات و عشق موجودات به خداونـد را خيـر بودن وجود مي داند.