چکیده:
آستان قدس رضوی به عنوان یک قطب مذهبی مهم در مطالعات تاریخ ایران و تاریخ محلی خراسان جایگاه ویژهای دارد. در ساختار تشکیلاتی این نهادمذهبی، منصب تولیت بالاترین مقام به شمار میآید. در کنار این منصب، مناصب دیگری چون نایبالتولیه، قائم مقام التولیه و ناظرآستانه وجود دارد که صاحبان این مناصب، کارگزاران اصلی آستانهاند. آنچه مقرر است در این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر اسناد و دادههای تاریخی مورد بررسی قرار گیرد، واکاوی پیشینه منصب تولیت از آغاز تا پایان دوره قاجار، نحوهی انتصاب و کارکردهای منصب تولیت و تعاملات این منصب با والیان خراسان و حکومت مرکزی است. در انتها نیز عوامل موثر بر این منصب مورد تحلیل واقع شدهاند.
خلاصه ماشینی:
"آنچه مقرر اسـت در ایـن مقالـه ، بـا روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر اسناد و داده های تـاریخی مـورد بررسـی قـرار گیـرد، واکـاوی پیشینه منصب تولیت از آغاز تا پایان دوره قاجار، نحوه ی انتصـاب و کارکردهـای منصـب تولیـت و تعاملات این منصب با والیان خراسان و حکومت مرکزی است .
عوامل مؤثر بر کارکردهای منصب تولیت در دوره قاجار به علت کثرت موقوفات و فزونی عایدات آستان قدس ، ایـن نهـاد مـذهبی در دوره هـای پیشین برای حل و فصل امور مالی، دیوان محاسبات داشـته کـه در آن گروهـی تحـت نظـر متولیان کار میکردند و برای هر یک از کارگزاران و کارمندان و خدمه ، حقوق و مزایایی هـم در نظر گرفته میشده است .
مکاتباتی که از مرکز با متولیان صـورت مـیگرفـت ، مـواردی چون احکام انتصاب ، ابقای مناصب ، مکاتبات مربوط به موقوفات ، فـرامین مربـوط بـه اظهـار لطف و قدردانی از کارگزاران درجه یک آستانه ، تصویب انتصاب منصب نیابت تولیت از سوی وزیر اوقاف ، احکام صادر شده از سوی شاه به متولیان در خصوص تأمین وسـایل مـورد نیـاز حرم ، فرامین در مورد حمایت های متولیان از سوی شاهان و تهدید محرکان توسـط ایشـان و عزل و نصب ها را در بر میگرفت .
آشفتگی اوضاع آستانه در مکاتبات صاحب منصبان دولتـی نیـز انعکـاس پیدا کرده که نمونه های از این نـوع شـکایات بـه اعمـال غیرقـانونی متولیـان از سـوی اداره ولایات توسط مشهدی آقا بزرگ نوشته شـده اسـت (سـند شـماره ٢٤/ ٢٥٠٠٠٠٨١٧ ١٠٣ و ١ب الف ١، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایـران ) (٣)."