عرفان اسلامی و بقای نفس مقاله

پاره‌ای از دین‌ها و عرفان‌های شرقی، بر این باورند که نفس پس از ترک بدن، هویت فردی خویش را وامی‌نهد و به صورتی غیر متشخص و نیز با وجودی بی‌پایان می‌زید. به باور استیس، سخنان و تجربه‌های عرفانی عارفان دیگر ملت‌ها نیز کم‌ و بیش بیانگر همین دیدگاه است. هر چند پاره‌ای از سخنان عارفان مسلمان، این ادعا را در ظاهر تایید می‌کند، اما با در نظر گرفتن نصوص و محکمات سخنان عارفان مسلمان در بحث‌های گوناگون، می‌توان ادعای استیس را نادرست شمرد.

«فنا»<EndNote No="102" Text=" «مراد از فنا، فنای عبد است در حق و فنای جهت بشریت اوست در جهت ربوبیت، به‌وسیله کلمه فنا اشاره کنند به سقوط اوصاف مذمومه و به واسطه کلمه بقا اشاره کنند به قیام اوصاف محموده و چون هر بنده، خالی از یکی از این دو حالت نیست بنابراین هرگاه یکی از دو حالت نباشد، قسم دیگر خواهد بود و علی هذا کسی که فانی شده باشد از اوصاف مذمومه، یعنی عاری شده باشد از اوصاف مذمومه، ظاهر شود، در وی اوصاف محموده او، کسی که اوصاف مذمومه بر او غالب شود پوشیده می‌شود بر وی اوصاف و فضایل محموده او و فناء عبد از افعال ذمیمه و احوال خسیسه خود به واسطه عدم آن افعال است و فناء او از نفس خود و از خلق است و موقعی که از افعال و اخلاق و احوال خود فانی شود، جایز نباشد که آنچه فانی از آن شده است موجود باشد». . » (صدرالمتألهین، ایقاظ النائمین، ص13)"/> این مقاله، گنجایش بحث از گسترة آموزه «وحدت شخصی» و «مرتبه فنا» را ندارد و تنها به این پرسش می‌پردازد که آیا بر اساس آموزه وحدت وجود، عارفان مسلمان، منکر هویت‌های فردی هستند؟ به هنگام تجربه فنا چگونه است؟ آیا معرفت‌مداران، در حال فنا، مدعی از دست رفتن تمام هویت‌های فردی ـ یا دست‌کم هویت فردی خود ـ می‌شوند (آن‌گونه که استیس مدعی است)؟<EndNote No="107" Text=" این پرسش که «آیا به باور عارفان سرانجام، تمام انسان‌ها فانی در حضرت حق می‌شوند و به گونه‌ای غیرمتشخص، جاودانه می‌شوند یا خیر؟» زیر عنوان «قیامت» بررسی می‌شود. "/> روشن است که اگر مانند پاره‌ای از اندیشمندان مسلمان، شهود وحدت وجود در مقام فنا به صورت «وحدت شهود» تفسیر و تعبیر شود، آن‌گونه که سالک الی‌الله در این مرحله، چنان مجذوب و بیمناک ابهت و بزرگی حق‌تعالی شده که دیگران ـ حتی نفس خود ـ را از یاد برده است،<EndNote No="108" Text=" «فناء نزد اهل حقایق عبارت از عدم شعور شخص است به واسطه استیلای ظهور وجود حق بر باطن او.