نگاهی به وحدت ادیان از چشم انداز عرفان (این هزاران سنبل از یک دانه است) مقاله

وحدت‌گرایی دینی، رویکردی است که عارفان مسلمان به مسئله کثرت ادیان دارند. از این دیدگاه، تمام ادیان از ریشه واحدی سرچشمه گرفته‌اند و همگی، جلوه‌ها و مظاهر وحدت حقه دینی هستند. بنابراین ادیان از نظر باطنی، وحدت دارند، اما از نظر ظاهری، دچار اختلاف هستند. بر این اساس، نگارنده در این مقاله کوشیده است تا وحدت‌گرایی دینی (وحدت دین و کثرت شرایع) را از چشم‌انداز عرفان بررسی و مبانی عرفانی آن (مانند وحدت وجود، کثرت و اختلاف اسمای الهی و غیره) را تبیین و تحلیل کند.

بنابراین اگر مراحل دین را پی‌گیری کنیم، پوسته و آغاز دین، شریعت و مغز آن، طریقت و مغز مغز آن، حقیقت است<EndNote No="160" Text=" علی امینی‌نژاد، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، ص69. گرچه کثرت دینی (برخلاف کثرت مذهبی) آن گونه که اکنون، مسئله بسیاری از مردم به‌ویژه دین‌پژوهان است، دغدغه عارفان نبوده است و آنان در پی ارائه نظریه‌ای درباره دین و یا مبنایی عقلانی برای تکثر ادیان نبوده‌اند، با این حال آنها در پی آن هستند که واقعیت را چنان که هست، تبیین کنند؛ از این‌رو، عارفان مباحث و مطالبی را مطرح کرده‌اند که می‌توان بر اساس آنها به بیان دیدگاه ایشان درباره کثرت دینی و تبیین و راز پیدایش تکثر پرداخت. "/> گفتار بالا اشاره به این دارد که گرچه حکمت‌های فرو فرستاده بر پیامبران به شکل‌های گوناگون و به صورت ادیان و شرایع متفاوت بوده است، اما چون تمام آنها از یک مبدأ («مقام اقدم» یعنی قدیم‌ترین مقام که همان حضرت احدیت است) برآمده است، در واقع میان آنها اختلافی نیست. "/> حق تخیل شده یعنی عالم، چیزی جز مجموعه اسمای الهی نیست که به صورت بیرونی تحقق یافته باشند و چون این عالم تنها دلیل حق مطلق است در حقیقت هیچ چیز مگر همان حق بر حق دلالت ندارد؛ یعنی حق، هستی بیرونی خود را خود ایجاب می‌کند.