چکیده:
چکیده ارجان یکی از مهمترین کورههای ایالتی دوره ساسانی در جنوبغربی ایران بود که در دوران اسلامی نیز رشد و گسترش مضاعفی یافت. سلسلههایی چون صفاریان، آلبویه، سلجوقیان و اتابکان براین منطقه حکمرانی نمودند. اعراب مسلمان طی سالهای18تا23ه.ق تمامی منطقه ارجان و رستاقهای وابسته به آن را فتح نمودند. در این منطقه مذاهبی چون زرتشتی، مسیحیت و صابئی بیشترین جمعیت از ساکنان را به خود اختصاص دادند. پس از ورود اسلام به منطقه ارجان، فرقهگرایی مذهبی به اوج رسید و اسماعیلیان، خوراج، شیعه اثنیعشری و فرقههای چهارگانه اهل سنت نیز به مذاهب و ادیان قبل از اسلام اضافه شدند. ارجان پس از قرنها شکوفایی و رونق سرانجام میان قرون ششم و هفتم ه.ق از رونق افتاده و متروک گردید. دلایل عمدهای براین ویرانی موثر بوده که این عوامل به دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم میشوند. عوامل طبیعی شامل زلزلههای پیاپی، قحطسالی و بیماریهای همهگیر و عوامل انسانی که بسیار مهمتر از عوامل طبیعی بودهاند عبارتند از منازعات مداوم میان مدعیان حکمرانی، حضور قلاع متعدد اسماعیلیه ( و تمامی امور مربوط به این قلاع از جمله غارت، ناامنی جادهها، اسارت ساکنین منطقه)، مهاجرت-های متعدد بینالمللی و نحلههای فکری-اعتقادی متعدد و در نهایت تغییرات اساسی در جغرافیای سیاسی-اداری ایالات فارس و خوزستان که منجر به حذف نام ارجان گردید، از عمدهترین دلایل ویرانی و متروک گردیدن شهر یاد شده به شمار میروند.
خلاصه ماشینی:
براساس منابع تـاریخی و جغرافیایی متعددی که در اوان دوران اسلامی یا در سده هـای میـانی عصـر اسـلامی تـألیف شده است ، قباد اول ، پادشاه ساسانی ، در دورة سوم حکومت خـود (٤٨٨-٥٣١م ) بـه منـاطق شمالی بین النهرین لشکرکشی کرد و پس از شکسـت رومیـان و تصـرف شـهرهای آمیـدا و میافارقین ، ساکنان این شهرها را بـه مکـانی در مـرز میـان فـارس و خوزسـتان کوچانـد و در همین منطقه دستور ساخت شهری را صادر کرد (ابن فقیه ، ١٣٤٩: ١٢؛ دینوری ، ١٣٨٣: ٩٥٦؛ طبــری ، ١٣٧٥: ٢/ ٥٨٣؛ حمــزة اصــفهانی ، بــی تــا: ٤٥؛ ابــن مســکویه ، ١٣٦٩: ١/ ١٥٥-١٦٠؛ ابن اثیر، ١٣٧١: ٤/ ٣٢١).
در زمـان حکومت سلاجقه در منطقۀ ارجان ، فرقۀ اسماعیلیه قدرت گرفت و اسـماعیلیان بـرای مـدتی این شهر را به تصرف درآوردند، بسیاری از تأسیسات آن از میان رفـت ، راه هـا نـاامن شـد و قـوام کشـاورزی در ایـن منطقـه از هـم پاشـید (گاوبـه ، ١٣٥٩: ١٠٢؛ همـدانی ، ١٣٨٧: ١٢١؛ ابن بلخـی ، ١٣٧٤: ٢٨٥).
ظهور فرقه ای به نام قرمطیان در بخش های جنـوبی خلـیج فـارس ارجان از مکان های مهـم در زمینـۀ گسـترش دیـن زرتشـتی در عصـر ساسـانی و پـس از آن به خصوص در بحرین و سرانجام حضور آن هـا در ارجـان و غـارت شـهرهای بنـدری چـون به شمار می رفت و دژ کنیسه المجوس که مقدسی (١٣٦١: ٢/ ٦٧٣) در فهرست ایسـتگاه هـای سینیز (گاوبه ، ١٣٥٩: ٩٢) که از توابع ارجان بوده است ، نیز ازجملۀ ایـن اغتشاشـات مـذهبی جادة ارجان به اصفهان از آن یاد کرده ، از مکان های عطف در این زمینـه بـه شـمار مـی رفتـه است که به زیان ارجان پایان یافت .