چکیده:
یکی از مباحث مطرح در اصـول فقـه کـه همـزاد بـا دانـش اصـول فقـه اسـت ، مســئله جــواز یــا عــدم جــواز «اســتعمال لفــظ در بــیش از یــک معنــا» اســت . مباحـث دربـارة ایـن موضـوع نـزد فقهـا و اصـولیان همـواره در محـدوده یـک بحـث نظـری باقیمانـده و طـرف داران و مخالفـان ایـن بحـث هرگـز بـه ثمـرة آن در فقــه یــا اســتنباط احکــام از قــرآن مجیــد نپرداخته انــد. در مقالــه حاضــر نویسـنده نمونـه هایی از آیـات قـرآن مجیـد را تحـت عنـوان اسـتعمال لفـظ در بیش از یک معنـا تبیـین کـرده و ثمـرة ایـن مسـئله را در فقـه قـرآن نشـان داده اســت . در بخشــی از نمونــه ها موافقــان و مخالفــان اســتعمال لفــظ در بــیش از یک معنا، هر دو یا چنـد معنـای آیـه را پذیرفته انـد و نـزاع آنـان صـرفا بـر سـر اصطلاح اسـتعمال لفـظ در بـیش از یـک معناسـت ، امـا در بخشـی از نمونـه ها اختلاف آنان جدی به نظر میرسد.
خلاصه ماشینی:
"ابوالفتوح رازی این سـه معنـا را در تفسـیر آیـۀ شـریفه نقـل کـرده و هیچ کـدام را تــرجیح نــداده اســت (ابوالفتــوح رازی، ١٤٠٨: ٣/ ٦٧) طبــق مبنــای ایشــان که استعمال لفـظ در بـیش از یـک معنـا را قبـول دارد، میتـوان آیـه را بـه هـر سـه حمـل کـرد کـه معنـای ظـاهری آیـه در کنـار معنـای کنـایی آن برداشـت چند معنا از آیۀ شریفه را به دست میدهد.
این ها نمونـه هایی اسـت کـه طـرف داران اسـتعمال لفـظ در بـیش از یـک معنـا را برشمرده اند و یـا میتواننـد بـه شـمار آورنـد، مطـابق مبنـای آن هـا در تعـدد معناســت ، در حــالی کــه مخالفــان اســتعمال لفــظ در بــیش از یــک معنــا میتواننـد معـانی مختلـف مـورد اشـاره را بـه یـک معنـای جـامع بازگرداننـد.
در این میان ، گروهی از مفسـران بـه جهـت اینکـه نمـاز معمـولا بـا جماعـت و در مســجد خوانــده میشــود و ایـــن دو (مســجد و نمــاز) لازم و ملـــزوم یکدیگرند، از ایـن رو جـایز دانسـته اند کـه کلمـۀ «صـلاة» در آیـه بـرای هـر دو معنای یاد شده باشد و قرینـۀ هـر دو معنـا هـم در آیـه ذکـر شـده اسـت : و آن عبــارت « حتــی تعلمــوا مــا تقولــون و لا جنبــا إلا عــابری ســبیل » اســت (طبرســی، ١٣٧٢: ٣/ ٨١؛ مقــدس اردبیلــی، بیتــا: ٢٤؛ مکــارم شــیرازی، ١٣٦٩: ٣/ ٣٩٨؛ قرطبی، ١٣٦٤: ٥/ ٢٠٢)."