چکیده:
با شکلگیری پیوند تشیع و تصوف در سدههای 8 و 9 هجریو نفوذ روزافزون تشیع در میان تودههای مردم،شاهد تغییر نگرشتسنن خراسانی-با محوریت صوفیان نقشبندی- هستیم. فضای فرهنگی میان اهل سنت خراسان دراین قرون به جز موارد استثنایی، بر این باور بود که میتوان میان چهار خلیفه و دوازده امام شیعیان جمع کرد و به همه آنها اعتقاد داشت. عنوانی که به این گرایش و جریان میتوان داد، «تسنن دوازدهامامی»است.بررسی مجموعه دادههای تاریخی و آگاهیهای موجود، نشان داددر سدههای هشتم و نهم هجری، تلاشهای گستردهای شروع شد تا این فکر را ترویج کند که میتوان ضمن پایبندی به کتاب و سنت، در پینشان دادن معرفتی باطنی و عرفانی از کتاب و سنت بود تا برآورنده نیازهای فکری زمان باشد.این فکر،برخی از علمای اهل سنت خراسان را برآن داشت تا ضمن جلوگیری از رویارویی با تسنن خراسانی، به نوعی با عقبنشینی-به اقتضای زمانه- گرایش به تسنن دوازدهامامی را اتخاذ نمایند. دراین گرایش، عواملی چون: توجه نظری و عملی علمای اهل سنت به اهلبیت:، علاقه پادشاهان تیموری به دوازده امام شیعیان، فعالیت چشمگیرعلویان،برآمدن خیزشهای تصوفی،عالمان شیعی،مداحان و منقبتخوانان خراسان، نقشی اساسی داشتهاند و موضوع بررسی این مقاله هستند.
خلاصه ماشینی:
از جمله نمونههای نزدیکی اهل سنت با تشیع را میتوان در نوشته ابوالمفاخر یحیی باخرزی، صوفی قرن هشتم هجری جستوجو کرد که در کتاب خود مینویسد: جمیع این دعوات مروی است که از رسول صلی الله علیه و سلم و از صحابه رسول و از پیشوایان دین و ائمه هدی و یقین.
او همچنین سروده فرزدق در ستایش امام زینالعابدین7 را به شعر فارسی برگرداند (جامی، 1385، ص141) و با الهام از اشعار شافعی درباره محبت اهلبیت چنین سرود: رفض اگر هست حب آل نبی رفض فرض است بر ذکی و غبی (جامی، 1385، ص146) همچنین زمانی که عازم سفر حج شد (877 ق)، در مسیر راه به زیارت مرقد امام حسین7 رفت و این شعر را سرود: کردم ز دیده پای سوی مشهد حسین هست این سفر بهمذهب عشق فرض عین خدام مرقدش به سرم گر نهند پای حقا که بگذرد سرم از فرق فرقدین (نظامی باخرزی، 1371، ص176) نمونه دیگر گرایش به تسنن دوازدهامامی، کتاب وسیلة الخادم إلی المخدوم، در شرح صلوات چهارده معصوم:، اثر فضلبنروزبهان خنجی (927 ق)، عالم اهل سنت قرن نهم و دهم هجری است.
با نفوذ اجتماعی شیعیان و پیوند تشیع و تصوف، به تدریج دیدگاه فرهنگی-اعتقادی میان اهل سنت خراسان در سدههای هشتم و نهم هجری به جز موارد استثنایی، بر اساس این باور شکل گرفت که میتوان میان چهار خلیفه و دوازده امام شیعیان جمع کرد و به همه آنها اعتقاد داشت.