چیستی «لطیف الکلام» و جایگاه آن در دانش کلام مقاله

ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آﺛﺎر ﮐﻼﻣ ﯽ دوران ﻣﺘﻘﺪم درﻣﯽ ﺟﻠﯿﻞ » ﻋﻨﻮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ «ﻟﻄﯿﻒ اﻟﮑﻼم» ﯾﺎﺑﯿﻢ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽ«اﻟﮑﻼم رود و ﮔﻮﯾﺎی ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪی ﺧﺎﺻﯽ در ﻣﺒﺎﺣﺚ داﻧﺶ ﮐﻼم ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﯿﺴﺘﯽ ﻟﻄﯿﻒ، وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺟﺎﯾﮕﺎه آن در داﻧﺶ ﮐﻼم، ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺎی درﺧﻮر ﺗﻮﺟﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ـ ﮐﻼﻣﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ در ادوار ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ، ﻣﺘﮑﻠﻤﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ آن ﮐﻪ ﻋﻬﺪه دار ﭘﺎﺳﺦ درﺑﺎره ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻋﺘﻘﺎدی و اﻟﻬﯿﺎﺗﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ، ﭘﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن، ﺧﻮد را ﻣﺘﮑﻔﻞ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺎی ﻋﺎم و ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻣﯽ داﻧﺴﺘﻨﺪ. ﺑﻌﺪﻫﺎ در داﻧﺶ ﮐﻼم ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ، ﺣﻮزه ﺧﺎﺻﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻋﺎم، ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ و ﻏﯿﺮاﻟﻬﯿﺎﺗﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و در ﻣﻘﺪﻣﮥ داﻧﺶ ﮐﻼم از آن ﺑﺤﺚ ﮐﺮده، از آن ﺑﺮای ﺗﺒﯿﯿﻦ و ﻣﺪﻟﻞ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ «ﻟﻄﯿﻒ اﻟﮑﻼم» ﻣﺨﺘﻠﻒ داﻧﺶ ﮐﻼم ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ. از اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎدی دﯾﻨﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ و در دﺳﺘﻪ ﻧﺎمﮔﺬاری ﻣﯽﮔﺮدد. ﻣﺴﺎﺋﻞ ﮐﻼم «ﺟﻠﯿﻞ اﻟﮑﻼم» ﺑﻨﺪی ﻓﺮاﮔﯿﺮ، ﺑﻪ ﻟﻄﯿﻒ در ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻬﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ، ﻓﻌﻞ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪی اﺳﺖ.

By studying the previous kalami work، we find that "Latif ul-Kalam" (the Subtle theology) is a title which is used against "Jalil ul-Kalam" (the great theology) and shows a certain categorizing in the discussions of Kalam knowledge. But what is the subtle issues، its features and its place in knowledge of Kalam، are the worthwhile questions that have been considered less. Historical-theological studies show that in the first Islamic civilization periods، the theologians، in addition to being responsible to answer the religious and theological issues of their own religion، considered themselves to be responsible for research and responding to general and fundamental knowledge questions before other Muslim scholars. Later، in the knowledge of Kalam، to address these issues، there was a special part in which they addressed general، fundamental and non-theological issues and discussed it in the introduction of the knowledge of Kalam in order to explain and substantiate different issues of Kalam by these subtle issues. These issues are referred to as "Latif ul-Kalam"، which is versus the belief issues that are generally categorized as "Jalil ulkalam". The issues of "Latif ul-Kalam" are categorized in three sections: cosmological، act-study، and epistemological issues.

بیان مسئله مباحث عام معرفتی نظیر: چیستی واقعیت و حقیقت اشیا (ژیلسون، 1389: 43ـ44؛ کاپلستون، 1388: 171ـ193)، مسئله تغییر و حرکت (کاپلستون، 1388، 1: 53ـ58) یا سکون دائمی و حقیقی عالم (کاپلستون، 1388: 63 و 64)، طبقه‌بندی موجودات عالم و چگونگی وجدان صفات و اعراض (شایگان، 1389: 1: 24، 148، 345 و 2: 568 و 574)، مسئله‌ رنج و چگونگی نجات از آن و رسیدن به بقا و جاودانگی (شایگان، 1389: 1: 141، 208 و 2: 564، 755، 833؛ چاترجی و همکاران، 1394: سرتاسر کتاب) به عنوان پرسش¬هایی فراگیر و همیشگی برای مردمان در جوامع گوناگون مطرح بوده و آن‌ها همواره پاسخ این پرسش‌ها را از اندیشمندان خود طلب می‌کردند؛ اما نکتۀ درخور پژوهش، سخن در باب سرشت و سرنوشت این مباحث در حوزۀ تمدن اسلامی و به‌ویژه در دانش کلام است. ب. بحث دربارۀ اصول و فروع اعتقادی یک مسلمان و مباحث الهیاتی نظیر: اثبات صانع، اوصاف خالق و چگونگی ادارۀ عالم توسط خدا، نبوت و معاد؛ این قسمت، بخش اصلی و اصالی کلام را تشکیل می‌داد و متکلمان از آن با همان عنوان کلام، اعتقادات و در اصطلاح فنی‌تر «جلیل الکلام» یاد می‌کردند (اشعری، 1400ق: 300). شیخ طوسی نیز در تمهید الاصول به ترتیب دربارۀ اول الواجب و بیان حقیقت آن، حدوث اجسام، اثبات معانی، اثبات حدوث معانی، اثبات خالی نبودن اجسام از معانی و اثبات حدوث آنچه مسبوق بر محدث نیست، سخن می¬گوید (طوسی، 1394: 45ـ66) و آن‌چنان‌که در بخش قبل دیدیم، بر پایۀ همین نکات بر وجود محدث و صانع استدلالی را صورت¬بندی می¬کند که عمدۀ این مباحث از مسائل مطرح در لطیف الکلام است.