چکیده:
بازشناسی مصادر نخستین حدیثی، دارای فوائد حدیثی؛ کتابشناختی و تاریخی متعددی است. مطالعه احادیث کتاب الغیبه شیخ طوسی و مقایسه آن با داده های فهرستی و حدیثی موجود، نشان می دهد که وی از کتاب هایی همچون کتاب سلیم بن قیس، مسائل علی بن جعفر، الکافی کلینی، الغیبه نعمانی، کمال الدین صدوق استفاده کرده است. از مصادر مفقود کتاب الغیبه طوسی می توان به کتاب های فضل بن شاذان (کتاب الرجعه یا کتاب القائم)، الامامه یعقوب بن نعیم، بصائر الدرجات و الضیاء فی الرد علی المحمدیه و الجعفریه سعد بن عبدالله اشعری، کتاب الاوصیاء شلمغانی، کتاب فی نصره الواقفه علی بن احمد علوی موسوی و اخبار الوکلاء الاربعه ابن نوح سیرافی اشاره کرد. در این تحقیق، از میان 493 روایت کتاب الغیبه شیخ طوسی، مصدر 313 روایت شناسایی شد که از میان آن ها، 82 روایت از پنج مصدر موجود و 231 روایت از مصادر مفقود اخذ شده اند.
خلاصه ماشینی:
"از میان این روایات، احتمال اخذ یک روایت (همان: ص160و عریضی، 1409: ص327، ح815)، از کتاب مسائل قویتر است؛ زیرا افزون بر همخوانی سند آن با طریق شیخ در فهرست (طوسی، 1420: ص264)، با قالب روایات کتاب مسائل و عنوان آن هماهنگی دارد؛ چراکه در آن، ابتدا علی بن جعفر مطلبش را از برادر بزرگوارش امام موسی بن جعفر7 پرسیده و سپس آن حضرت، پاسخ را بیان فرموده است.
احتمال دوم آن است که شیخ این روایات را از کتابهای مشایخی گرفته باشد که در طریق وی به آنان، کلینی واقع شده است؛ اما چنین احتمالی نیز بعید است؛ زیرا در اغلب موارد مذکور، شیخ، سند را با نام کلینی آغاز کرده و لذا به احتمال قوی روایت را از یکی از آثار کلینی نقل کرده است.
هرچند با توجه به گستردگی آثار فضل و تعدد آثار او در موضوع مهدویت (نجاشی، بیتا: ص307 و طوسی، 1411: ص361)؛ و عدم قرینه کافی، تشخیص دقیق عنوان منابع مورد استفاده شیخ در میان تألیفات فضل دشوار است؛ هماهنگی موضوع روایت با موضوع کتابهایی که نام مؤلفش در سلسله سند حدیث ذکر شده، اخذ مستقیم روایت از مشایخ باواسطه و تعلیق سند به اضمار در گروهی از روایات پی در پی؛ قرائنی بر شناسایی کتابهای فضل، به عنوان یکی دیگر از مصادر الغیبه شیخ هستند.
در این زمینه نکات زیر را متذکر میشویم: الف) مطابقت سند پنج روایت (همان: ص177، 332، 335، 346 و 433)، با طریقی که شیخ در فهرست(همان، 1420: ص64)، به احمد بن ادریس ارائه کرده است، لزوما گویای آن نیست که این احادیث قطعا از کتاب وی گرفته شدهاند؛ بلکه محتمل است از منابعی اخذ شده باشند که احمد در طریق آنها قرار داشته است."