چکیده:
این مقاله به بررسی سبکی دو زمینه زبانی و بلاغی ترکیبهای شعر نظامی بر اساس مثنوی لیلی و مجنون میپردازد . در زمینه نخست از شیوه های توسعه زبانی ترکیبهای دستوری و بهنجار بودن یا نبودن آنها و در زمینه دوم از جنبه های بلاغی و زیبایی شناسی ترکیبها سخن خواهیم گفت .همچنین اشاره خواهیم کرد که شاعر در فرآیند ترکیب سازیهای بلاغی و توسعه ترکیبهای هنجار زبان فارسی ،دچار سهو و ضعفهایی هم شده است.به نظر میرسد ویژگی سبکی برخی از شیوه های توسعه زبانی ترکیبها از دو زبانه بودن شاعر و دور بودن وی از حوزه مرکزی زبان فارسی حکایت دارد.
خلاصه ماشینی:
ب : شیوه های بسط ترکیبهای وصفی ترکیبات وصفی مثنوی لیلی و مجنون بلحاظ کیفیت بسط و توسعة زبانی به قرار زیر است ؛ ١ ) موصوف + صفت - اسم + صفت مرکب : ساده ترین نوع ترکیب وصفی است اما نظامی ایـن ترکیـب را در طرز بلاغی ویژه ای بکار میبرد ؛ ١.
- صفت مرکب جانشین اسم + عبارت وصفی : در این فرمول دوترکیب هنـری سـاخته است ؛ «کوه کنی ز کاف و نون » در بیت ؛ بی کوه کنی ز کاف و نـونی / کـردی تـو سـپهر ١ - وصف مجنون است .
- صفت فاعلی مرکب جانشین اسم + صفت فاعلی مرکب جانشـین اسـم : ایـن گـروه از ترکیبات ،ازهنری ترین نمونه های ترکیب سازی شاعر است .
نمونه هایی که کل بیت را شامل می شود ؛ ای سرمه کش بلند بینان ٥ در بازکن درون نشینـان 6 پیرایه گر پرنـد پوشـان سرمایه ده شکر فروشان - صفت فاعلی مرکب جانشین اسم + ترکیب اضافی یا وصفی در حکم مفعول جانشـین اسم : شب روز کن سرای خاکی ، نواله پیچ خوانت ، کار برآور بلندان .
- صفت مرکب جانشین اسم + صفت شمارشی + اسم : برخی ترکیبات این گروه در حکم یک مصرع هستند ؛ لنگر شکن هزار کشتی ٢ ، زنجیر برهزار مجنون ، یکدانـة اولـین فتـوح ، یک لالة آخرین صبوح .