چکیده:
«ربا» از جمله کلیدیترین انگارههای اقتصادی در قرآن کریم است که مطالعه پیرامون ماهیت و احکام مربوط به آن، همواره در کانون توجه عالمان مسلمان قرار داشته است. مروری بر تاریخ این انگاره در فرهنگ اسلامی نشان از واگراییهایی در آن، همچون شکلگیری ربای قرضی و ربای معاملی دارد که در نهایت دستیابی به جامع معنایی برای این انگاره را با دشواری روبرو ساخته است. پژوهش حاضر برای بازکاوی ماهیت ربا در بافت نزول قرآن کریم، به کاربست الگوهای انسانشناسی اقتصادی روی آورده و با تمایزگذاری میان ربای امّیّین و ربای اهل کتاب، به بازخوانی این انگاره اقتصادی همّت گماشته است. این پژوهش افزون بر مطالعه ماهیت ربا در فرهنگ یهودی که در آیه 161 سوره نساء بازتاب یافته است، به بررسی ربا در فرهنگ امّیّین پرداخته، نشان داده که تحولات سیاسی ـ اقتصادی در شبهجزیره عربستان موجب شکلگیری دو گونه متفاوت از ربا در میان امّیّین گردیده است که حاصل آن را میتوان در تمایزگذاری میان ربا در آیه 39 سوره روم با دیگر موارد کاربرد آن در قرآن کریم خلاصه کرد.
Ribā" is one of the key economic ideas in the Holy Qur'an, which Muslim scholars have studied its substance and rules. The history of this idea in Islamic culture indicates semantic divergences in it, such as the formation of both loan and dealing usury, which ultimately makes it difficult to achieve comprehensive meaning for this idea. Making difference between the Ribā among illiterates (’Ummīyyīn) and the one among People of the Book (’Ahl al-kitāb), this study attempts to explain the meaning of Ribā in the context of revelation of the Holy Qur'an based upon economic anthropological models. In addition to studying the substance of Ribā in Jewish culture mentioned in the Holy Qur'an just once, in Sura 4, verse 161, this study indicates that politico-economic changes in Arabian Peninsula led to two different types of Ribā among illiterates. This study, consequently, draws a semantic distinction between Ribā mentioned in Sura 30, verse 39, and other uses of the idea in the Holy Qur'an.
خلاصه ماشینی:
این پژوهش افزون بر مطالعه ماهیت ربا در فرهنگ یهودی که در آیه 161 سوره نساء بازتاب یافته است، به بررسی ربا در فرهنگ امیین پرداخته، نشان داده که تحولات سیاسی ـ اقتصادی در شبهجزیره عربستان موجب شکلگیری دو گونه متفاوت از ربا در میان امیین گردیده است که حاصل آن را میتوان در تمایزگذاری میان ربا در آیه 39 سوره روم با دیگر موارد کاربرد آن در قرآن کریم خلاصه کرد.
گذشته از همین تفاوتها که حاکی از جایابی ربا در نقطههای متفاوتی از شبکه معنایی زبان عربی در عصر نزول است، مقایسه لحن تنبیهی خداوند در آیه روم با لحن ناهیانه در دیگر آیات نیز حاکی از تفاوت چشمگیر میان آنها است.
گرچه معنای واژه ربا در آیه روم، توجه طیف گستردهای از صحابه و تابعان را به خود جلب کرده و از آن بسیار سخن گفته شده است، اما گویا به دلیل وضوح معنایی این واژه در آیات همدید، نیازی به بحث و گفتگو درباره آن احساس نمیشده است.
افزون بر این گفتنی است، مروری بر اقوال تفسیری صحابه و تابعان نشان میدهد که آنها هیچ تفاوت معنایی میان ربا در آیات همدید با ربای مورد بحث در سوره نساء ندیده و کوششی برای تمایزگذاری میان ربای امیین و اهل کتاب به خرج ندادهاند.
حاتم طایی که بخشندگیهایش زبانزد خاص و عام است، در پاسخ به فردی که او را از دهشهای بسیار منع میکرد، اعتراف میکند که نیت اصلیاش، ریاست بر قبیله بوده است: یقولون لی أهلکت مالک فاقتصد و ما کنت لولا ما تقولون سیدا 16 بر پایه آنچه گذشت میتوان آیه 39 سوره مبارکه روم را در قالب همین الگوی سیاسی- اقتصادی بازخوانی کرد.