چکیده:
صندوق و ضریح در فرهنگ مسلمانان نمادی از مضجع بزرگان دین، رجال و مشاهیر شناخته می‌شود و در بیشتر موارد القاکننده امری مقدّس است. همین امر سبب شده است این سازه‌ها کمتر از جنبه تاریخی و هنری، بررسی شوند. با اینکه اجزای تشکیل‌دهنده این نماد‌ها، مشخص بوده و بر نحوه ساخت آن‌ها اصول خاصی حاکم است؛ امّا در مقاطعی، اشیای دیگری بر صندوق‌ها و ضریح‌ها افزوده شده که از شاکله اصلی آن‌ها نبوده است. هدف این پژوهش، شناسایی، معرفی و تجزیه و تحلیل این اشیا و وسایل در صندوق‌ها و ضریح‌های حرم رضوی است. در این نوشتار به شیوه توصیفی_ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای و آرشیوی تلاش شده است تصویری کامل از ویژگی‌های انواع نفایس منصوب و منضم شده به صندوق‌ها و ضریح‌های مرقد امام رضا7 ارائه شود و شناختی از واقفان، بانیان، اهداکنندگان، سازندگان و هنرمندان این آثار به دست آید. مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد قدیمترین شیء نفیس نصب‌شده در صندوق‌ها به قرن هفتم هجری و قدیمترین وسیله منصوب بر ضریح‌ها به قرن دوازدهم هجری می‌رسد. در میان نفایس گوناگون که به صورت دائمی بر صندوق‌ها و ضریح‌ها قرار گرفته، نصب انواع قبّه، پرشمارترین مورد بوده و بیشترین و متنوّع‌ترین اشیا بر ضریح فولادی در دوره شاه سلطان حسین صفوی، نصب بوده است.
خلاصه ماشینی:
پیشینۀ ساخت و نصب صندوق و ضریح در حرم رضوی از گذشته تاکنون، برای رعایت احترام و بزرگداشت مقام امام رضا7 و نیز ایجاد تسهیلات بیشتر برای زیارت، چهار صندوق و شش ضریح بر مزار ایشان ساخته و نصب شده است که از برخی از این نمادهای مذهبی_ هنری و اشیای مرتبط با آن، آثار و بقایایی برجای مانده است؛ اما از برخی دیگر، جز اشاره‌هایی کوتاه در برخی منابع، مبنی بر وجود آن‌ها در دوره‌ای خاص، نشانه‌ای در دست نیست.
(تصویر سند ش 1) ساخت چهار عدد قبه مرصع برای چهار گوشۀ صندوق مطهر امام رضا7 در سال 1161ق (دریافتی از آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات، ش 49249) نفایس منصوب در روی ضریح‌های رضوی نفایس ضریح شاه تهماسب: برخی معتقدند این ضریح، دارای قطعه الماسی به درشتی یک تخم‌مرغ و یک میل طلایی بوده است که از طرف شاه تهماسب اهدا گردیده بود و گویا در زمان حملۀ ازبکان، توسط عبدالمؤمن‌خان ازبک به غارت رفته است (احتشام کاویانیان، 1355: 39؛ خراسانی مشهدی، 1382ق: 626؛ فیض قمی، 1324، 300)؛ اما در منابع تاریخی همچون مطلع الشمس و اسناد موجود، توضیحی در این باره به چشم نمی‌خورد.
(تصویر سند ش6) ساخت قبه‌هایی برای چهارگوشه ضریح نگین‌نشان در سال 1162ق (دریافتی از مدیریت اسناد و مطبوعات، ش 35778) نفایس ضریح شیر و شکر: این ضریح نیز با آنکه در دورۀ معاصر بر مدفن مقدس امام رضا7 نصب گردید؛ اما چهار عدد قبۀ طلایی، چهار شمعدان طلا و چهار صفحۀ طلایی با نقش خوشۀ انگور دارد که در ادامه، توضیح‌هایی پیرامون هریک ارائه می‌شود: 1_ قبه‌های طلا و فیروزه: حدود هفت سال بعد از نصب ضریح شیر و شکر، چهار عدد قبه توسط ابوالحسن حافظیان بانی ضریح یادشده، به آستان قدس رضوی تقدیم می‌شود.
(
, 
, 
)
