وقف فرش به حرم امام رضا علیه السلام پیشینه و شیوه ‌ها (از صفویه تا اواخر قاجار) مقاله

حرم مطهر امام رضا علیه السلام از مهم‌ترین اماکن مذهبی مسلمانان، به ویژه شیعیان است که همواره مورد توجه واقفان بوده است؛ به طوری که وقف در دوره‌های مختلف تاریخی، به‌ویژه از دوره صفویه به این سو، نقش بسزایی در تامین نیازهای حرم مطهر و اماکن وابسته آن داشته است. در این میان، مفروشات در کنار لوازم کاربردی دیگر، مانند وسایل روشنایی، بخش مهمی از موقوفات حرم را به خود اختصاص داده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد تاکنون پژوهش‌های بسیاری در راستای شناخت و معرفی موقوفات حرم مطهر امام رضا از جنبه‌های گوناگون به انجام رسیده، اما به وقف فرش بر حرم مطهر به طور خاص پرداخته نشده است. بر این اساس در پژوهش حاضر، پیشینه تاریخی وقف فرش بر حرم مطهر امام رضا7، همچنین انواع شیوه‌های وقف فرش و انواع فرش‌های وقفی با هدف شناخت جایگاه وقف در تامین مفروشات حرم مطهر از دوره صفویه تا اواخر دوره قاجار بررسی شده است. این مقاله، پژوهشی تاریخی است و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای، اسنادی و میدانی صورت گرفته است.

بر این اساس در پژوهش حاضر، پیشینۀ تاریخی وقف فرش بر حرم مطهر امام رضا7، همچنین انواع شیوه‌های وقف فرش و انواع فرش‌های وقفی با هدف شناخت جایگاه وقف در تأمین مفروشات حرم مطهر از دورۀ صفویه تا اواخر دورۀ قاجار بررسی شده است. پژوهش‌های دیگری نیز در راستای معرفی واقفان فرش و فرش‌های وقفی موزۀ آستان قدس رضوی صورت گرفته، اما در هیچ پژوهشی به وقف فرش بر حرم مطهر به طور خاص پرداخته نشده است. قدیم‌ترین سندی که به وقف مستقیم فرش بر حرم مطهر امام رضا7 اشاره می‌کند، سند ش 34874 با موضوع «روزنامچه نذورات متفرقه تحویلی به آستان قدس در یونیت ئیل»، در سال 1113ق است. در میان اسناد دورۀ صفویه، از سال 1027 تا 1135 ق، تنها پنج مورد وقف مستقیم فرش (در فاصلۀ سال‌های 1113 تا 1115ق) شناسایی شد؛ اما از دورۀ افشاریه به بعد شاهد افزایش تعداد فرش‌های وقفی هستیم، به طوری که در اسناد این دوره بیش از چهل مورد وقف مستقیم انواع فرش (از سال 1153 تا 1178 ق) بر حرم مطهر ثبت شده است. انواع فرش‌های وقف‌شده بر حرم امام رضا7 بررسی اسناد از دورۀ صفویه تا اواخر دورۀ قاجار نشان می‌دهد که در هر دوره، انواع مفروشات در ابعاد و کاربردهای گوناگون بر حرم مطهر وقف می‌شده است. قدیم‌ترین سند وقفی موجود که به وقف فرش بر حرم مطهر اشاره می‌کند، وقف‌نامه خواجه علاءالدین خوافی است که در سال 933ق (دورۀ سلطنت شاه تهماسب صفوی 930_ 984ق) نگاشته شده است.