چکیده:
با توجه به اهمیت نور روز در ایجاد حالت معنوی در فضاهای عبادی، کنکاش در معماری غنی مساجد تاریخی ایران، از نظر چگونگی بهرهگیری مناسب از نور روز، میتواند به شناخت و معرفی راه حلهای کالبدی معمارانه برای به ظهور رساندن ایدههای نو در برنامهریزی و طراحی روشنایی مساجد معاصر منجر شود. در تحقیق حاضر برای بررسی رابطة بین نورگیرها و شرایط نورپردازی در فضای عبادی مسجد، کیفیت نور (چگونگی توزیع، جهت و زاویه، خیرگی و درخشندگی نور)، و کمیت نور (پراکندگی و میزان روشنایی) روز در گنبدخانههای پنج مسجد از معماری عصر صفویه و قاجاریه در اصفهان شامل مساجد امام، شیخ لطفالله، حکیم، سید، رحیمخان با دو مسجد معاصر از شهر تهران شامل قبا و جامع شهرک غرب مقایسه شده است. از منظر کمیت میزان روشنایی و الگوی توزیع نور روز در طول یک سال الگو و از منظر کیفیت نورپردازی ارتباط الگوی توزیع نور با فضای زیرین آن (فضای گنبدخانه مسجد و جهت قبله) بررسی و تحلیل شده است. این پژوهش با روش توصیفیـ تحلیلی و بر اساس اطلاعات میدانی و کتابخانهای انجام شده است. با کمک ابزارهای نورسنجی، دادههای میدانی در سه هنگام از طول روز تهیه و سپس با نرمافزار ریدینس به یک سال تعمیم داده شده است. سپس با استفاده از معیارهای موجود در کتب استاندارد نورپردازی، میزان روشنایی، چگونگی توزیع نور، جهت نور، زاویة نور، و کیفیت بصری حاصل از آن در سطح پلان و دید ناظر تحلیل گردیده است. نتایج نشان میدهد که مراتب استفاده از نور روز در مساجد مورد مطالعه را میتوان به دو مرتبه تقسیم کرد: ابتدا جنبة کمّی نور روز که استفادة فضا از حداقل روشنایی برای انجام مراسم عبادی یا مطالعة کتب دعا را شامل میشود. سپس جنبههای کیفی نور روز که حالت معنوی فضا را ایجاد میکند و شامل ایجاد سایهروشنهای داخلی با تاکید لکههای نوری بر نقاطی خاص از فضا چون محراب یا خطوط قرآنی ترسیمشده بر حاشیة سقف و امثال آن میشود. رابطة موقعیت قرارگیری نورگیرها، ابعاد و تناسبات آنها، ملحقاتی همچون سایهبان و امثال آن با میزان نور از دادههای کمی به دست میآید و رابطة فعالیتهای عبادی با شیوة نورپردازی با نور روز، ایجاد تمرکز، و تاکید بر نقاط خاصی از فضا برای ایجاد حالت معنوی دستاورد تحلیل دادههای کیفی تحقیق حاضر است.