چکیده:
از منظر متکلمان و فلاسفة اسلامی، خداوند متعال همة ما سویالله را خلق و ایجاد کرده است و مخلوقات، حقیقتا موجودند و انکار کثرات و موجودیت مخلوقات، انکار بدیهیات است. از سوی دیگر، عارفان اسلامی با توجه به نظریة وحدت شخصی وجود، معتقدند مخلوقات، وجود حقیقی ندارند. آنها به مخلوقات، عنوان مظهر و نمود دادهاند. در برخی از آثار عرفانی، از مخلوقات به عدم تعبیر شده و برخی از عارفان، واژههای خیال، وهم و اعتبار را برای کثرات و مخلوقات به کار بردهاند.
پژوهش حاضر میکوشد به تحلیل عارفان و حکمای متاله دربارة وجود یا عدم بودن مخلوقات و موجودات بپردازد و به این سوال یا اشکال پاسخ دهد که اگر مظهر و نمود عرفانی، وجود یا عدم نباشد، ارتفاع نقیضان رخ میدهد که امر باطلی است؛ اگر وجود باشد، با سخن عارفان نمیسازد که میگویند نمود، وجود نیست؛ و اگر عدم باشد، انکار بدیهی رخ میدهد و مستلزم عدم خالقیت خداوند و نفی مخلوقات است.
در این مقاله روشن شده است که نزد عارفان، کثرات و مخلوقات از اساس نفی نمیشوند و گرچه بنابر نظریة وحدت شخصی وجود، به کثرات و مخلوقات، وجود حقیقی گفته نمیشود، اما این همة مسئله نیست؛ عرفا معتقدند که کثرات و مخلوقات، بالوجود، موجودند؛ یعنی مظاهر و آیات فینفسه معدوم و بالوجود موجودند؛ ازاینرو، با وجود نبودن مظهر و نمود، نه ارتفاع نقیضان رخ میدهد، نه انکار بدیهی اتفاق میافتد و نه این مسئله مستلزم انکار خالقیت خداوند متعال است.
خلاصه ماشینی:
در این مقاله روشن شده است که نزد عارفان، کثرات و مخلوقات از اساس نفی نمیشوند و گرچه بنابر نظریة وحدت شخصی وجود، به کثرات و مخلوقات، وجود حقیقی گفته نمیشود، اما این همة مسئله نیست؛ عرفا معتقدند که کثرات و مخلوقات، بالوجود، موجودند؛ یعنی مظاهر و آیات فینفسه معدوم و بالوجود موجودند؛ ازاینرو، با وجود نبودن مظهر و نمود، نه ارتفاع نقیضان رخ میدهد، نه انکار بدیهی اتفاق میافتد و نه این مسئله مستلزم انکار خالقیت خداوند متعال است.
معنای خیال و وهم بودن مظاهر و کثرات گرچه عارفان از واژههای خیال، وهم و مانند آن نیز در آثار خود استفاده کردهاند، اما اینها اصطلاحاتی است که باید در فضای عرفان و بر اساس مبانی و اصول عرفان معنا شود، نه در فضای لغت یا عرف یا علوم دیگر؛ ازاینرو، عارفان، تحقق به حیثیت تقییدی را تحقق مجازی، اعتباری، وهمی و خیالی مینامند و در مقابل، تحققی که مصداق بالذات موجودیت است، تحقق حقیقی میدانند.
رابطة آیات خلق با دیدگاه وحدت وجود و کثرت مظاهر آیات و روایات فراوانی که از خلق و مخلوق، کثرت و کثرات، ویژگیها و آثار آنها سخن میگویند، با مظهر بودن و وجود حقیقی نداشتن مخلوقات (به لحاظ عرفانی) منافاتی ندارند؛ زیرا: اولا قرآن کریم و روایات معصومین(، هیچگاه مخلوقات را مستقل و بریده و بینیاز از خداوند متعال معرفی نکردهاند و اگر در مواردی کمالی را به غیر خداوند نسبت دادهاند، در موارد دیگر که اصل است، آن کمال را حصر کرده و تنها مخصوص خداوند دانستهاند؛ ثانیا در مواردی که اوصاف و افعال بهظاهر مستقلی برای مخلوقات بیان کردهاند، بر اساس فهم سادة عرفی، یا مقام بحث، خطاب و گاه جدال احسن بوده است.