چکیده:
تقسیم وقف به عام و خاص از مهمترین تقسیمات در حوزۀ وقف است. ناهمگونی ماهیتی این دو، مبنای وضع احکام متفاوت برای آنها شده است. با این همه، در حقوق، از شناسایی و جداسازی ماهیتی وقف عام و خاص به اجمال گذر شده است. در این باره، به پشتوانۀ مطالعات فقهی میتوان به ضابطۀ دقیقی برای جداسازی این دوگونه دست یافت و این تفاوت را به عنوان مبنای تفاوت احکام شناسایی نمود. اگر واقف، اشخاص معینی را مدنظر داشته و متعلق رضایت وی در انشاء وقف واقع شده باشد، وقف خاص است. اما چنانچه، واقف اشخاص معینی را مورد نظر قرار نداده بلکه رفع نیاز مادی یا معنوی اشخاص نامعین موجب رضایت وی به انشاء وقفیت شده باشد، وقف عام است. از اینرو، وقف خاص، وقف بر اشخاص معین و وقف عام، وقف بر اشخاص نامعین است.
The classification of waqf (endowment) as public and private is one of the most important typologies in this field. The heterogeneity in the nature of these two types has become the basis for issuing sets of different rules regarding them. Nonetheless, in the field of law, the identification of and the distinction between the natures of the public and private types have been addressed only briefly. In this regard, with the support of the scholarly literature on jurisprudence, a precise criterion can be developed and established for the recognition of distinction between these two categories, which can serve as a basis for the difference among the rules. If the benefactor considers definite individuals as beneficiaries and they are ascertained in the composition of the endowment, then the endowment is private. However, if the benefactor has not regarded definite and ascertained individuals as beneficiaries, and, instead, the fulfilment of material or spiritual needs of a body of indefinite and fluctuating body of persons has led the benefactor to give his/her consent to the composition of the endowment, then the endowment is of the public type. Hence, private endowment is the vesting of money or property for the use or profit of definite and ascertained individuals, while public endowment is about vesting in an uncertain and fluctuating body of persons.
خلاصه ماشینی:
اما چنانچه ، واقف اشخاص معيني را مورد نظر قرار نداده بلکه رفع نياز مادي يا معنوي اشخاص نامعين موجب رضايت وي به انشاء وقفيت شده باشد، وقف عام است .
اما در دستورالعمل مربوط به تعاريف و اصطلاحات مصوب ١٣٧٥/٣/٢٧ سازمان اوقاف و امور خيريه ، در تعريف وقف خاص آورده شد که «وقفي است براي شخص يا اشخاص معين و محصور مانند وقف بر اولاد و احفاد».
و) انتفاع موقوف علهيم : در وقف خاص ، ضروري است همۀ موقوف عليهم از منافع مال موقوفه منتفع گردند [٢٨، ص٢١٦؛ ٣٤، ص٤١] که جز با شرط خلاف واقف ، اين انتفاع بايد به تساوي باشد [١٦، ص٢٧٤].
اما در وقف عام ، فارغ از اينکه موقوفعلهيم ، غيرمحصور هستند و جمع ايشان و تقسيم منافع ميان آنها، غيرممکن يا دشوار است ، در عمدٔە موارد منافع موقوفه چندان نيست که بتوان سهمي براي همۀ موقوف عليهم در نظر گرفت .
بلکه آنچه مدنظر است ، معلوم بودن مصاديق موقوف عليهم است که در وقف خاص دست کم در طبقۀ نخست محقق است اما در وقف عام چنين نيست .
در اين باره ، مادٔە ٨٥ قانون مدني مقرر داشته که «بعد از آن که منافع موقوفه ، حاصل و حصۀ هر يک از موقوف عليهم معين شد، موقوف عليه ميتواند حصۀ خود را تصرف کند اگر چه متولي اذن نداده باشد مگر اينکه واقف اذن در تصرف را شرط کرده باشد».
نتيجه ١- وقف خاص ، وقف بر اشخاص معين است ؛ بدين معني که موقوف عليهم از نظر مفهومي و مصداقي معلوم هستند.