چکیده:
مکتب بازگشت ادبی در طول دو دورۀ تاریخی افشاریه و زندیه (1148 تا 1200) پایهگذاری شد. این جنبش بنا به دلایل سیاسی و اجتماعی و متعاقب آن نگرشهای جدید و انتقادیِ فرهنگی و ادبی، در طول نیمقرن، اسلوبی را به نثر فارسی پیشنهاد کرد که در دورههای بعدتر به صورتی هدفدار ادامۀ حیات داد. بررسی زمینهها و شرایط تحوّل تدریجی نثر فارسی دورۀ بازگشت ادبی و بانیان این تحوّل، مسئلۀ اصلی این مقاله بوده است. نثر دورۀ بازگشت ادبی قابلیت تفکیک در سه ساحت نثر دشوار، بینابین و ساده دارد؛ که هر بخش به شیوۀ توصیفی-تحلیلی و با ذکر نمونههایی از نثر نویسندگان اثرگذار هر بخش معرفی شده است. بر اساس یافتههای تحقیق، از اوایل عهد قاجار، تحوّل نثر شتاب بیشتری مییابد و به قوام و سلاست بیشتری میرسد؛ متعاقباً این نثر متحولشده، در متون درسی دارالفنون، انواع نثرنویسی علمی، نمایشی، تاریخی و نیز جراید عصر مشروطه به کار رفت.
خلاصه ماشینی:
حزين لاهيجي، نويسنده ، شاعر و محقق آخرين سال هاي حکومت صفويه ، بر انحطاط شعر در روزگار خود تأسف ميخورد و ابتذال مضامين شاعران مقلّد و وفور متشاعران بيصلاحيت و رواج سرقت ادبي را محکوم ميکند (حزين ، ١٣٧٤: ٥- ٦)؛ انتقاد او نثرنويسان و عليالخصوص تاريخ -تذکره نويسان را هم شامل ميشود و بر عيوبي چون بيدانشي، تحريف حقايق ، نداشتن استعداد نقد و هرزه درايي در آثار اين دوره ميتازد (همان )؛ رستگار فسايي دوران صفوي را دوران مساعدي براي رشد ادبيات فارسي نميداند و مينويسد: «نثر فارسي در دورة صفويان ، در عين رواج در ايران و هند و ممالک عثماني، از حيث ادبي وضع خوشي نداشت و با آن که در اين دوره در شقوق مختلف آن ، آثاري متعدد به وجود آمد، اما از آن جهت که در اين آثار چنان که بايد، موازين لغوي و ادبي و بلاغي رعايت نشده است ، نميتوان اين دوره را از لحاظ نثر فارسي، دوره اي بارز و ممتازي شمرد.
سبک قائم مقام «دنباله شيوة معمولي يعني نثر ساده فني متداول آن زمان است و چون به عجله تأليف شده است مقام عالي ندارد و بد هم نيست » (بهار، ١٣٨٠: ج ٣، ٣٦٩) چند تن از نويسندگان ساده نويس اين دوره را ذکر ميکنيم : رضا قلي خان هدايت ملقب به لله باشي نويسنده ، شاعر و مورخ بنام عهد قاجار بود وي در آغاز جواني گاهي شعر ميسرود و«چاکر» تخلص ميکرد ولي بعد تخلص «هدايت » را اختيار کرد.