چکیده:
شهر ایرانی در ایام سلطنت ناصرالدین شاه قاجار بهرغم حفظ ساختار کالبدی سنّتی، در اثر آشنایی با الگوهای معماری غربی و ورود تأسیسات تمدنی جدید به کشور، به آرامی مسیر تغییر را پیش گرفت و عناصری از تجدد را در خود نمایان ساخت. در فضای کالبدی شهر این دوره، بناهای جدیدی در کنار بناهای قدیمی قد برافراشتند که چهره شهر را دگرگون کرد و در گزارشهای سیاحان دیدار کننده از ایران بازتاب یافته است. این مقاله با رویکرد تاریخی به شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانهای با استناد به متون سفرنامهای و اهتمام به شاخصهای شکلی و محتوایی در صدد ارائه تصویری از صور کالبدی شهر در عصر ناصری از دیدگاه سیاحان غربی است. در این پژوهش با ارائه صور گوناگون ساختار کالبدی شهر عصر ناصری، چگونگی انتقال عناصر سازهای غرب به ایران در ابتدای سلطنت وی مطرح شده است، پدیدهای که به تدریج ابتدا به تحولات محتوایی شهر و سرانجام به تحولات کالبدی آن انجامید. یافته پژوهش نشان داده که شهر ایرانی این عصر با تحولات فضای کالبدی و محتوایی همراه شده است. تحولات کالبدی آن درونمایه تجدد غرب را به همراه داشته و عناصر محتوایی آن متأثر از مکتب تهران بوده است و سرانجام به دوران انقطاع تاریخی در شهرسازی ایرانی- اسلامی رسیده است.
خلاصه ماشینی:
ميتوان ادعا نمود، به غير از ارگ حکومتي تهران که قصرهاي شاهي در آن واقع بود و به واسطه ي احداث عمارت هاي جديد شکل آن دگرگون و در پايان سلطنت ناصرالدين شاه هيچ اثر و علايمي نداشته است که يکي از سياحان (کرزن ، ١٣٨٧: ٤١٤) بتواند آن را در زمره ارگ هاي قديمي درآورد، ارگ هاي حکومتي در بقيه شهرها يا در اثر مراقبت به همان حال قديمي مانده و يا در اثر اهمال کاري و غفلت ، قسمت هايي از آن مخروبه شده است .
شايان ذکر است که به واسطه احداث موزه (فووريه ، ١٣٨٩: ٢٠٩- ٢١١) و کاخ هاي شمس العماره و بادگير و ديگر ساختمان هايي که ناصرالدين شاه در درون ارگ تهران برآورد، قسمت هايي از ديواره هاي ارگ را خراب کرده و به محيط آن افزودند؛ اين اقدام موجب شد آن چه که به عنوان محافظ ارگ در گذشته کاربرد داشته ، يعني خندق اطراف ارگ و توپ هاي تعبيه شده در باروهاي آن ، از کارايي افتاده و چنان که يکي از سياحان بيان داشته در آن زمان ، «خندق پر شده و توپ ها را به قورخانه منتقل کرده اند»(اورسل ،١٣٥٣: ١٤٨).
با تأسيس بانک در ايران ، اين بنا به عنوان يک تأسيسات جديد در فضاي کالبدي شهر عصر ناصري نمايان شد و در گزارش هاي سياحان از آن ياد شده است .