چکیده:
موضوعات و بحثهای مربوط به سلوک عرفانی به دو دستة کلی تقسیم میشود: امور اکتسابی و امور غیرمکتسب. هر سالکی با کوشش به موضوعات اکتسابی دست مییابد؛ اما امور غیرمکتسب بدون اختیار سالکان بر آنان وارد میشود و همه نمیتوانند به آن دستیابی داشته باشند؛ بر همین اساس از این امور با عنوان «واردات» یاد میکنند. یکی از مهمترین واردات عرفانی «خواطر» است که بهسبب اهمیت بسیار، همواره در کانون توجه عارفان و مشایخ سنّت اول عرفانی بوده است. با وجود اهمیت بسیار خواطر، در هیچیک از طرحهای سلوکی که عارفان و مشایخِ عرفان و تصوف تدوین و تبیین کردهاند، جایگاه خواطر بهدرستی مشخص نیست. در بسیاری از متون عرفانی و سخنان مشایخ، عبارات و اشاراتی دربارۀ خواطر آمده است؛ ولی همۀ این مباحث غیرمنسجم و پراکنده است و نقش و جایگاه خواطر در نظام سلوکی بهصراحت تبیین نشده است. این پژوهش با تحلیل مضمون سخنان مشایخ سنّت اول عرفان اسلامی درباب «خاطر»، نقش و جایگاه خواطر را در سیر و سلوک در سنّت اول عرفانی تبیین کرده است. یافتهها نشان میدهد خواطر در همة مراحل سیر و سلوک ممکن است بر سالک وارد شود و او را از طیکردن مسیر بازدارد و یا بر توان و سرعت او بیفزاید. درواقع خواطر پسزمینۀ همۀ منزلها و اعمال سلوکی به شمار میرود و از ابتدا ضروری است سالک با انواع و اقسام و روشهای نفی آن آشنا شود تا خواطر در مسیر سلوک مانع حرکت وی نشود و حتی شتاب و توان او را تقویت کند.
The themes and topics of mystical conduct or Soluk are divided into two general categories of acquisitive and non-acquisitive. Acquisitive issues for every seeker can be accessed through the effort, but non-acquisitive ones are accessed by the seekers involuntarily and are not accessible for everyone; therefore, they are referred to as Varidat. One of the most important mystical Varid is ‘Khavatir’, which has always been the focus of mystics and elders of the first mystical tradition because of its great importance. Despite the great importance of Khavatir, in none of the mystical patterns presented by mystics and the Sufis, the place of Khavatir is clear. In fact, in many mystical texts and sayings of the elder Sufis, there are expressions and references about Khavatir, but all these issues are incoherent and scattered and do not explicitly explain the place of Khavatir in the system of Soluk. This present study investigates the role and place of Khavatir by analyzing the meaning of the sayings of the elders of the first mystical tradition of Islamic mysticism about Khatir’. The findings show that Khavatir, at all stages of the Soluk, may enter the seeker and slow down and prevent him from continuing the journey, or may increase the seeker’s power and speed. In fact, Khavatir are the background of all levels and behavioral practices of Soluk, and from the beginning, it is necessary for the seeker to become familiar with all the types and methods to avoid them, so they do not hinder his journey but strengthen his acceleration and power for continuing the Soluk.
خلاصه ماشینی:
بر مبناي سخنان صريح يا اشارات عارفان و مشايخ سنت اول درباب خواطر ميتوان اين ديدگاه ها را جمع بندي و به عنوان تعريف اوليه ، خاطر را در سنت اول عرفاني چنين تعريف کرد: واردي ناپايدار است که بر سالک وارد شود و او را به انجام عملي موافق يا مخالف فرمان حق تعالي فراميخواند.
(143 :1396 براساس آنچه گفته شد، ميتوان مهم ترين دسته بندي را همان دسته بندي معروفي دانست که در مصباح الهدايه آمده است (نک : کاشاني، ١٣٩٤: ١٠٤) و بسياري از عارفان ديگر نيز بدان معتقد بوده اند؛ يعني تقسيم خواطر به چهار دستۀ رحماني، ملکي، شيطاني و نفساني.
همۀ عارفان و مشايخ سنت اول اين دسته بندي را پذيرفته اند؛ براي مثال افرادي مانند عزيز نسفي (نسفي، ١٣٨٦: ١٥٣)، جنيد (عطار، ١٣٨٦: ٣٨٤)، قشيري (قشيري، ١٣٩٦: ١٤٢)، عبدالله بصري (سهروردي، ١٣٧٤: ١٧٧)، مستلمي بخاري (مستملي بخاري، ١٣٦٣: ١١٨٧)، عزالدين کاشاني (کاشاني، ١٣٩٤: ١٠٤) نيز آن را بيان کرده اند.
بيشتر مشايخي که دربارٔە تمييز خواطر و نشانه هاي آنها اظهار نظر کرده اند، معتقدند خواطري که سالک را به طاعت و رضاي خدا دعوت کند، خواطر حقاني يا ملکي است و سالک بايد بدانها اعتنا و عمل کند؛ اما خواطري که سالک را به سرپيچي و مخالفت با خداوند فرامي خواند، جزو خواطر نفساني يا شيطاني قرار مي گيرد، سالک بايد از آنها پرهيز کند و بدانها اعتنا نورزد (مستملي بخاري، ١٣٦٣: ١١٨٥؛ نيز نک : سهروردي، ١٣٧٤: ٤٧٥؛ قشيري، ١٣٩٦: ١٤٣؛ کاشاني ، ١٣٩٤: ١٠٨).