چکیده:
در نظام مالیاتی باج و خراج منبع مهم درآمد ایرانشهر را تشکیل میداد. این منابع از طریق پرداخت باج و خراج مردم داخل کشور و یا باج گیری و خراج ستانی شهریاران ایرانشهری از پادشاهان کشورهای دیگر، تامین میشد. در این راستا بیشتر فرمانروایان و پادشاهان سرزمین ها و ممالک ، سهم و نقش بسزایی داشتند. در اساطیر ایران سرزمین هایی چون هاماوران ، چین ، هند و ... ازجمله کشورهای باج گزار ایرانشهریها بودند؛ البته بعضی از کشورها با ایرانیها یا در جنگ و ستیز بودند و یا صلح و آشتی. به هرحال شهریاران مقتدر ایرانشهری از این کشورها و ممالک دیگر باج و خراج میستانیدند. در این پژوهش و تحقیق ضمن بررسی و استخراج «باج ها»، «خراج ها» و چگونگی باج ستانی و خراج پردازی و کیفیت استفاده از آن در عمران و آبادی و امنیت ایرانشهر کوشیده شده است . روابط سیاسی و رفتار شهریاران ایرانشهری در گرفتن مالیات (باج و خراج ) در زمان صلح و یا هنگام جنگ در مواجه و برخورد با فرمانروایان و پادشاهان کشورها و ممالک مختلف جهان و مردم ایرانشهر مورد ارزیابی قرار گیرد. در این میان توجه و نظر شهریاران ایرانشهری در اخذ باج و خراج از اقشار مردم ایرانشهر بیشتر بوده است .
خلاصه ماشینی:
مي توان چنين گفت کـه ايـن عناصـر شامل مسجد، حمام ، آب انبار، وضوخانه ، بناي غريب خانه ، ميدان و ساير متعلقات باشد مسجد جامع در قديمي تـرين منطقـه بافـت تاريخي واقع شده که در سال ١٣٣١-١٣٣٢ با عبور خيابان و اضافه شدن عناصر اضافه بر اطراف اين مجموعه باعـث از بـين رفـتن ارزش و هويت تاريخي مجموعه مسجد جامع بروجرد شده است .
ميدان جمعه شامل بناهاي است که تدريجا در دوره هاي مختلف ، براطراف محوطه بـاز مرکـزي آن شکل گرفته اند و بازخواني و ساماندهي آنها گامي مهم در جهت حفاظت و تداوم حيات مجموعه مسجد و ابنيه باقي مانده و به طور کلي بخشي از بافت تاريخي شهر است که همچنان در ساختار امروزي شهر واجد اهميت است .
(مهريار، ١٣٦١) - در گزارش محمدجواد مقدس جعفري با همکاري محمد مهريار که به سال ١٣٦٢ در مورد مسجد جامع بروجرد تهيه کرده اند اشاره شده است اين مسجد مجموعه اي از بناهاي عام المنفعه را نيز، در کنار خود داشته که امروزه ، تنها بقاياي بعضي از آنها باقي است که عبارتند از : آب انبار، حمام ، راسته بازار، وضوخانه و آبريزگاه و شايد بناهاي ديگري که ما از وجود آنها بي اطلاع باشيم مثل ميدان ، مدرسه ، دارالشفا و غيره که در طي قرون متمادي تغيير شکل داده و از بين رفته باشند.
دهانه اصلي بازار به اين ميدان باز شده و شاخه هاي خود را در شهر مي گستراند و برگرداگـرد ايـن مجموعـه است که محلات شهري بنابر موقعيت اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي خويش در کنار هم قرار مي گيرند.