چکیده:
یکی از مهمترین مباحث مربوط به عوالم پس از مرگ چگونگی دریافت جزای اعمال در آخرت است. دیدگاه متفکران اسلامی در این باب بر دو گونه است: برخی معتقدند که جزای اعمال در آخرت، نظیر کیفر و پاداشهای دنیوی از سنخ اعتبار و قرارداد بوده، مخالفان نظریۀ تجسم اعمال بهشمار میآیند. ایشان در تایید دیدگاه خود به دلایلی ازجمله آیات قرآن و عرضی بودن اعمال استناد کردهاند. در مقابل مدافعان نظریه تجسم اعمال معتقدند که رابطه عمل و جزای آن در آخرت، تکوینی، از سنخ اینهمانی و تجسم باطن و ملکوت اعمال میباشد. مولوی نیز در آثار خود در مقام اثبات تکوینی بودن عمل و جزای آن در قالب تجسم ملکوتی برآمده و در این راستا به اقامة دلیل پرداخته است. وی با استناد به ادله نقلی دال بر تخلفناپذیر بودن وعده الهی در باب اعطای جزای اعمال و بر پایۀ اصل عقلی جوهری بودن ملکوت عمل در صقع نفس انسان و عدم امکان اضمحلال آن، به تبیین مبانی و نتایج نظریۀ تجسم اعمال پرداخته است.
خلاصه ماشینی:
این جوهر غایی را که از مقدماتی عرضی پدید آمـده و قـائم بـه نفـس جاودانـه انسـان اسـت ، میتوان حقیقت قابل انتقال به نشئات ماورای ماده به شمار آورد که در سرای آخـرت تجسـم یافتـه اسـت و صـورت غایی انسان را شکل می دهد؛ ب ) پاسخ دیگر به منکران اینکه : صفات و ملکات و باورهای انسان ها در این دنیا نسبت به جهان آخرت اموری بالقوه به شمار می آیند که بـا تجسـم و عینیت پذیری آنها در عالم برزخ و قیامت فعلیت پیدا خواهند کرد؛ با این توضیح کـه انسـان بـه حکـم جامعیـت ذاتی ، چون مشتمل بر جمیع اشیای حسی و مثالی است ، به گونه ای خلق شده که در او از مظاهر جمـالی و جلالـی و آنچه متعلق به معاد و جهان آخرت است در همین دنیا بالقوه وجود دارد که در او به سبب تعین حسی مخفی مانـده است ؛ وقتی تعین حسی برطرف شد و از عالم صورت به عالم معنا انتقال یافت ، تمام ملکات خیر و شـر از افعـال و اقوال که در نفس ذخیره گشته اند به یکباره ظهور پیدا میکنند، به فعلیت می رسند و در هیئـت هـای زیبـایی چـون حوریان ، غلامان ، کاخ ها، رضوان ها، نهرها، درختان ، میوه ها و گل های رنگارنگ یا هیئت هـای زشـتی ماننـد سـگ ، خوک، گرگ ، مار، کژدم و آتش تجسم پیدا میکنند (لاهیجی ، ١٣٧١ق ، ص ٥٢٣).