چکیده:
پژوهش حاضر به بررسی تحول معنایی واژه‌بست‌های ضمیری در ساخت ملکی اسمی فارسی نو، قرن چهارم تا چهاردهم هجری، می‌پردازد. اگرچه مالکیت از منظر ساختی موردتوجه پژوهش‌هایی بوده، اما تاکنون تحولات معنایی ساخت ملکی مطالعه نشده است. به این دلیل که مالک واژه‌بستی وابستۀ اسم تا پیش از فارسی نو مشاهده نمی‌شود، بررسی تحولات رخ‌داده در این ساخت برای فهم تحول معنایی مالکیت راهگشا خواهد بود. پیکره‌ای تاریخی متشکل از پانصد هزار واژه از متون نثر این دوره بررسی و از آن میان 1952 نمونه شامل واژه‌بست‌های ضمیری ملکی استخراج شد. برمبنای چارچوب نظری هاینه (1997)، نیکیفوریدو (1991)، کوپچوسکایاتم (2002) و لمان (2002)، 21 رابطۀ معنایی در ساخت ملکی با مالک واژه‌بستی معرفی شد و بسامد هر یک در پیکره و به تفکیک قرن ارائه شد. بررسی‌های درزمانی نشان داد که روابط معنایی در طول فارسی نو توزیع یکسانی نداشته، بلکه مسیری را از روابط عینی‌تر به انتزاعی‌تر به نمایش می‌گذارند. دو رابطۀ خویشاوندی و اعضای بدن بیشترین بسامد را دارند که در کنار تملک به‌عنوان معانی بنیادین مالکیت معرفی شده‌اند. برپایۀ نقشۀ گسترش معنایی ساخت اضافی در نیکیفوریدو (1991)، نقشۀ تحولات معنایی ساخت مذکور با اصلاحاتی ارائه شد. همچنین نشان داده شد که در میان انواع شخص و شمار، «ش» و پس از آن «م» بیشترین بسامد را دارند. یافته‌های پژوهش نه‌تنها به فهم اشتقاق معانی مالکیت کمک می‌کند، بلکه معیارهایی زبان‌شناختی برای بررسی سبک‌شناختی و زمان‌بندی متون فارسی نو ارائه داده است.
This article studies semantic development of pronominal clitics in adnominal possessive constructions of New Persian, i.e. 10th to 20th centuries. Although the structure of Persian possessive constructions has received attention in the previous literature, their semantic development has been poorly noted. Since clitical possessors are not observed before New Persian, the investigation of their development will be beneficiary to understand semantic development of possession. A historical corpus of 500,000 words from prose texts of this period has been investigated from which 1952 cases including clitical possessors are extracted. According to Heine (1977), Nikiforidou (1991), Koptjevskaja Tamm (2002), and Lehmann (2002), 21 meaning relations for possessive constructions with clitical possessors are introduced and the frequencies of each relation in the corpus and per century are represented. The diachronic investigation shows that the meaning relations are not distributed equally in various centuries but demonstrate a transfer from more concrete to more abstract relations. The body part and kinship relations are the most frequent relations which together with ownership are introduced as basic meanings of possessive constructions. Based on the semantic extension map of genitive constructions introduced by Nikiforidou (1991), a map of semantic development of the above mentioned constructions is depicted with modifications. Moreover, the study shows that the third person singular and then first singular pronominal clitics have the most frequent usage in the corpus. In addition to contributing to understanding of semantic development of possession, the findings also represent linguistic criteria for stylistic analysis and dating of New Persian manuscripts.
(
, 
, 
)
