چکیده:
در این مقاله کوشش شده است با نگاهی به اوضاع ایران در سال‌های پس از جنگ جهانی و نیز سیاست قدرت‌های بزرگ در قبال این کشور،زمینه‌های قرارداد 1919 بررسی شود.سپس،متن قرارداد و اهداف نهان و آشکار آن تفسیر و تحلیل می‌شود؛دربارهء طراحان و امضاکنندگان قرارداد و روش‌های تصویب و اجرای آن بحث می‌شود؛واکنش‌های داخلی و خارجی در برابر قرارداد بازشناسی و مواضع احمد شاه با تأمل بیشتری تبیین می‌شود و اثر تصویب قرارداد بر بی‌ثباتی سیاسی ایران تشریح می‌شود.
خلاصه ماشینی:
"در پی بالا گرفتن اعتراض‌ها،وثوق الدوله در 18 شهریور 1298 با صدور اعلامیه‌ای ضمن تشریح اوضاع کشور ادعا کرد که حدود یک ماه از انعقاد قرارداد گذشته و فرصت ابراز عقیده در اختیار مردم گذاشته است که از ایم میان تنها شماری از ناراضیان و دشمنان نخست‌وزیر به عمد با قرارداد مخالفت می‌کنند و چون آنها از فرصت داده شده استفاده نکرده‌اند فعالیت‌های مغرضانهء این گروه باید سرکوب شود(ذوقی،1368:309).
علت واکنش فرانسوی‌ها ناخرسندی از دخالت بریتانیا به ویژه در سوریه،اختلاف با انگلستان در تقسیم جهان میان دولت‌های فاتح جنگ جهانی،مخالفت با انحصار انگلیسی‌ها بر منابع ایران و نگرانی از صلح جهانی بود اما از آنجا که فرانسه برای پیشبرد مقاصد استعماری خود در خاورمیانه و شمال افریقا به حمایت انگلیس نیاز داشت،سرانجام،زیر فشار انگلیسی‌ها از اعتراض دست کشید(شیخ الاسلامی،1368:259).
او مشیر الدوله بود که برای تشکیل دولت شرایطی داشت: نخست قرارداد زمانی اجرا شدنی است که به تصویب مجلس برسد،دوم مستشاران مالی انگلیس را در صورتی می‌پذیرد که حق قبول یا رد توصیه‌های آنها برای وی محفوظ باشد،سوم انگلیس دست‌کم دو ماه دیگر به قزاق‌ها کمک مالی کند و تجدید سازمان ارتش ایران را به تعویق بیندازد،چهارم برادرش حسین موتمن الملک و مهدیقلی هدایت وارد کابینه شوند(غنی،1377:103).
نتیجه قرارداد 1919،معاملهء یک‌جانبهء بریتانیا با هیئت حاکمهء ایران بود و در منطق حقوق بین الملل و عقد قراردادها محکوم و توجیه نشدنی بود و نه تنها با اصول 24 و 25 قانون اساسی ایران تضاد داشت،بلکه شیوهء اجرای آن با تعهدات مندرج در متن قرارداد تعارض داشت،زیرا انگلیس می‌کوشید رشوه‌های اعطایی به سه وزیر ایرانی و کمک‌های ملی و تسلیحاتی به لشکر قزاق را که اکنون برای دفاع از منافع بریتانیا فعالیت می‌کرد از مبلغ وام اصلی کسر کند،درحالی‌که براساس قرارداد،باید وام زیرنظر مستشاران انگلیسی هزینه می‌شد."
(
, 
, 
)
