چکیده:
در پژوهش هایی که اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی صورت می دهند، توجه به رویکردهای تاریخی جامعه شناسی شهر، نقطه اشتراک مطالعات جامعه شناسی با علوم دیگری نظیر تاریخ، جغرافیا، انسان شناسی و باستان شناسی است. از این منظر مطالعه سیر تحول تاریخی شهر در بستر زمان و بررسی تغییرات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه شهری، زمینه مناسبی برای انجام تحقیقات علوم میان رشته ای چون مطالعات اجتماعی و باستان شناسی محسوب می شود. عموما انسان شناسی و به طور اخص باستان شناسی از جمله علومی هستند که به بازسازی تحولات اجتماعی و شناسایی رفتارهای پیچیده انسانی بر اساس بقایای مادی و ملموس گذشته می پردازند. پهن دشت گرگان به عنوان یکی از مراکز مهم تمدن در شمال ایران، از دوران پارینه سنگی جدید تا به امروز همواره زیستگاه انسان بوده است. شهر قدیم گرگان واقع در بخش مرکزی دشت گرگان، مهم ترین بخش این پهن دشت فرهنگی به شمار می آید. این شهر در عصر ساسانی به صورت قلعه ای نظامی با برج و باروهای بلند آرایش یافته بود و از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانی به طور مداوم در قالب "شهر" از مراکز مهم سلسله های اسلامی زیاریان، علویان، سامانیان و سلجوقیان به شمار می آمده است. مقاله حاضر برآن است تا با استفاده از یافته های باستان شناسی و روش تحلیل تاریخی، بازتاب تحولات اجتماعی را در فضاهای شهری گرگان دوران اسلامی مطالعه کند و از ترکیب جمعیتی محلات و طبقه بندی آن ها برحسب موقعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سخن بگوید.
خلاصه ماشینی:
"بازتاب تحولات اجتماعی در ساختار فضایی شهر قدیم گرگان دردوران اسلامی عابد تقوی1 (تاریخ دریافت:88/10/14،تاریخ تصویب:89/11/15) کیده {IBدر پژوهش‌هایی که اندیشمندان حوزه علوم اجتماعی صورت می‌دهند،توجه بهرویکردهای تاریخی جامعه‌شناسی شهر،نقطه اشتراک مطالعات جامعه‌شناسی با علومدیگری نظیر تاریخ،جغرافیا،انسان‌شناسی و باستان‌شناسی است.
از آن‌جا که هر شهری در بسترزمان و مکان شکل گرفته،گسترش یافته و در نهایت به نقطه زوال رسیده است،بهره‌گیری ازرویکرد روشمند تحلیل تاریخی به سیر تحولات اجتماعی و تاریخی شهر در بستر زمان و مکان،از یک سو به فهم و درک منطقی از ساختار اجتماعی،سیاسی،اقتصادی و فرهنگی جامعه موردمطالعه کمک می‌کند و از سوی دیگر در پیش‌بینی شهرهای نوبنیاد آینده راهنمایی مفیدخواهد بود.
جغرافیای سیاسی شمال ایران با توجه به قرار گرفتن در محل برخورد وکشمکش گروه‌های سیاسی و حکومت‌های محلی اسلامی و حضور شهرهای مهم و تأثیرگذار در اینمنطقه،فضایی مناسب را برای بررسی تحولات اجتماعی این حوزه جغرافیایی فراهم کرده است.
دوامفرهنگی و حیات اجتماعی از قرون اولیه اسلامی تا هجوم ویرانگر مغول و نیز انبوه اطلاعات تاریخیو جغرافیایی،دلیل منطقی برای مطالعه موردی بر روی شهر قدیم گرگان بوده است.
به‌طور کلی،هدف اصلی مقاله حاضر تبیین سازمان اجتماعی شهر قدیم گرگان در بازهزمانی قرون اول تا هفتم هجری قمری بر اساس رویکرد تحلیل تاریخی است.
تحولات اجتماعی شهر قدیم گرگان و بازتاب آن در ساختار فضای شهری شهر قدیم گرگان یکی از مهم‌ترین شهرهای قرون میانی دوران اسلامی ایران در شمال ایران بهشمار می‌آید.
این شهر در پهن‌دشت فرهنگی گرگان1واقع شده،از اواخر عصر ساسانی بهصورت یکی از قلعه‌های نظامی ساسانیان شکل گرفت و در دوران صدر اسلام(قرون اول تاچهارم ق)توسعه اولیه خود را در دوران زمامداری حکومت‌های زیاریان و سامانیان تجربه کرد."
(
, 
, 
)
