خلاصة:
هدف نوشتار حاضر دستیابی به روش مناسب در تبدیل معارف کلی قرآن به شاخصهای رفتاری تعهد دینی است تا با شناخت فرایند شاخصسازی بتوان گزاره¬های قرآنی را به رفتارهای کاربردی تبدیل کرد. دو روش برای استخراج شاخصهای رفتاری از قرآن کریم در این پژوهش بررسی و به قرآن پژوهان ارائه شده است؛ یکی روش تحلیل مفهومی و دیگری روش استفاده از معیارهای تعیین شاخص. این دو روش از روشهای کیفی است که مفاهیم قرآن را به رفتارهای قابل مشاهده تغییر می¬دهد. تحلیل مفهومی روشی است که طیّ مراحلی به شاخص مورد نظر منتهی می¬شود. معیارهای تعیین شاخص به دو دسته معیارهای درون متنی و برون متنی تقسیم می¬شود. هر کدام از این معیارها دارای فروعاتی است که مورد بررسی قرار گرفته است.
The current paper aims to gain access to an appropriate method so as to change the Quranic general guidelines into behavioral indices. To the writer، it’s somehow a religious duty to recognize the whole process of indexation and change the Quranic propositions into practical patterns of behavior. The writer، in his paper، has touched two methods of deducing behavioral indices from the Quran. The first method is ‘conceptual analysis’ whereas the second is to ‘utilize criteria to determine indices’. The given two methods are of qualitative nature that turn the Quranic concepts into observational modes of behavior. The first method being called ‘conceptual analysis’، through a process، result information of a behavioral index. The second method is divided into two inter-textual and intra-textual criteria. Each of the aforementioned criteria contains secondary branches that would be dealt with in the paper.
ملخص الجهاز:
این فرایند که میتوان از آن به تعریف عملیاتی کلید واژگان پژوهش تعبیر کرد، در اجرای تحقیق اهمیت به سزایی دارد (فلیک، روش تحقیق کیفی، 1391: 49ـ52)؛ برای مثال، اگر «امر به معروف و نهی از منکر» به عنوان شاخص رفتار تعهد دینی در جامعه اسلامی معرفی گردد، باید معنای آن به صورت دقیق و عملیاتی بیان شود.
منظور از اثبات شاخصیت شاخص، ذکر دلایل شاخص بودن رفتار مورد نظر است که رفتاری مانند اعتدال مثلاً بر چه اساسی باید به عنوان شاخص تعیین و معرفی شود؟ لازم است تبیین مستندات اهمیت رفتار از آیات قرآن در یک مرحله مستقل مورد بررسی قرار گیرد.
این گونه رفتارها بدون تردید شاخص رفتاری هستند؛ چرا که خداوند آنها را ملاک شناخت جامعه دینی قرار داده و براساس آن میتوان تعهد دینی مردم یک جامعه را ارزیابی کرد؛ برای نمونه، امر به معروف و نهی از منکر چیزی است که در قرآن کریم شاخص برتری جامعه اسلامی بر غیر اسلامی معرفی شده است.
این امر نشانه اهمیت رفتار خاص از منظر خدای متعال و قرآن کریم است و میتوان آن را معیار شناخت شاخص رفتاری قرار داد؛ یعنی میشود براساس آن رفتار، تعهد دینی فرد و جامعه را شناسایی و ارزیابی کرد.
آیات مربوط به امر به معروف و نهی از منکر، فراگیری آن را نیز به اثبات میرساند و بیانگر آن است که این دستور الهی در هر زمان و مکانی به وسیله همه افراد باید اجرا شود؛ بنابراین، عمومیت رفتار در زمرۀ معیارهای تعیین شاخص رفتاری تعهد دینی در بعد اجتماعی قرار دارد.