Abstract:
از سال 31 قمری که نخستین مهاجمان عرب وارد خراسان شدند تا سال 86 قمری که قتیبه بن مسلم باهلی از طرف حجاج بن یوسف ثقفی عامل خراسان گردید، هر چند اعراب بر تمامی خراسان تسلط یافته بودند، ولی در فراسوی جیحون کاری از پیش نبرند. اقدامات انجام گرفته تا این زمان در فرارود چیزی بیش از یکی دو حمله کوتاه مدت توسط عبیدالله بن زیاد و سعید بن عثمان نبود که البته برخی پژوهشگران در آن هم تردیدهای جدی دارند. حکومت های محلی (دولت ـ شهرهای) تخارستان، چغانیان، بخارا، سمرقند، خوارزم، چاچ و فرغانه با یک وضعیت چند فرهنگی، ادیان مختلف بودایی، زرتشتی، مانوی، نستوری و یهودی را در خود جای داده و دهقانان و بازرگانان نیرومندترین قشرهای اجتماعی این جامعه بودند. در این تحقیق، مساله اصلی این است که اعراب در فتح فرارود، به عنوان مهم ترین سرزمین ایران شرقی، با توجه به ویژگی های جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی این منطقه، چه راهبرد نظامی را به کار بستند. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش تحقیق تاریخی و مبتنی بر اسناد و مدارک اصلی انجام گرفته است. یافته های تحقیق نشان می دهد که حجاج و قتیبه دارای راهبرد نظامی چند جانبه با ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بودند که در یک دهه با تکیه بر سیاست مدبرانه حجاج و قدرت نظامی قتیبه شرایط را برای سلطه اعراب مسلمان و تثبیت حاکمیت اسلا می در فرارود فراهم آوردند.
Machine summary:
هر چند گیب سعی کرده که روند تاریخی فتح فرارود را تبیین کند ولی موضوعی که وی بدان نپرداخته ، آن اســت که آیا فتح فرارود به روش معمول و مانند سایر فتوح اعراب در نواحی غربی و مرکزی ایران ، صورت گرفته یا تفاوت آشکاری در این میان وجود داشته است ؟ همچنین این پرسش مهم را نیز بی پاسخ می گذارد که چرا اعراب ٥٥ ســال در فراسوی جیحون متوقف ماندند و نتوانستند کار شایانی در فتح آن انجام دهند؟ درحالی که پس از آن در یک دهه این سرزمین پهناور را فتح و بر آن سلطه پیدا کردند.
ابو یعقوب احمد بن اسحاق یعقوبی (ابن واضح )، البلدان ، چ ٤، ترجمۀ محمد ابراهیم ایتی (تهران : علمی و فرهنگی ، ١٣٨١)، ص ٦٢-٦٠؛ ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری ، تاریخ الرسل و الملوک و اخبارهم من کان فی زمن کل واحد منهم ، ج ٩، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده (تهران : اساطیر، ١٣٧٥)، ص ٣٧٤٢؛ احمد بن محمد ابن مسکویه رازی ، تجارب الامم ، ج ٢، ترجمۀ ابوالقاسم امامی (تهران : سروش ، ١٣٨٩)، ص ٢٢ ؛ ابوبکر محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا، ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد بن نصر قباوی ، تصحیح مدرس رضوی (تهران : توس ، ١٣٦٣)، ص ٥٢.
یعقوبی ، ص ٦٢ ؛ ابو یعقوب احمد بن اسحاق یعقوبی (ابن واضح )، تاریخ یعقوبی، ج ٢، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی (تهران : علمی و فرهنگی ، ١٣٨٢)، ص ٢٢٠؛ طبری ، ص ٣٥١٥.
یعقوبی ، تاریخ یعقوبی، ج ٢، ص ٢٤١؛ طبری ، ص ٣٨٤٠ و ٣٨٤١؛ عبدالله بن عمر واعظ بلخی ، فضایل بلخ ، ترجمۀ عبدالله محمد بن محمد بن حسین حسینی بلخی ، تصحیح عبدالحی حبیبی (تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، ١٣٥٠)، ص ١٨.