Abstract:
روش شناسی علم کلام از جمله مباحثی است که با وجود اهمیت بسیار و فواید بسزا، آثار انـدکی به کشف زوایای تاریک آن پرداخته است . تبیین روش یک علم در دو مقام «هست » و «بایـد» صورت می گیرد. نوع نخست به اصطیاد روش های موجود و تحلیل آنها می پـردازد و دیگـری در راستای نیل به روش بایسته سامان می یابد. از سوی دیگر، روش کلامـی را در دو قلمـرو روش عقلی و نقلی باید جست وجو کرد. نوشتار حاضر به قسم دوم از مقام اول معطوف اسـت و طـرح دیدگاه حکیم ، متکلم و محدث برجسته قرن هفتم ، کمال الدین میثم بحرانی را مطمح نظـر قـرار داده است . برای این مقصود، دو رکن اصلی کلام نقلی ، یعنی روش استناد به حدیث اعتقـادی و روش فهم الحدیث در اندیشه بحرانی بیان گردیده و سپس به راهبردهای کلامی ایـن روش هـا در حوزه های مختلف اعتقادی اشاره شده است . روش ابن میثم در استناد به اخبار اعتقادی «وثوق مضمونی » است ، نه ارزش سنجی رجالی ، و روش او در استنباط کلامی ، فقه الحدیث مبتنـی بـر معیارهای درون متنی (اصول ظهوری ، بلاغی و...) و برون متنی (قطعیات دینی ، نصوص هم راستا، قواعد عقلی و...) می باشد. این روش ها تاثیری عمیق در آرای کلامی او بر جای گذاشـته اسـت که نمونه ها و شواهد آن در سیطره مباحث اعتقادی قابل تامل و ملاحظه است .
Though the methodology of theology is of utmost importance and advantages few works have dealt with it bringing to light its hidden aspects. One can explain the methodology of such a science within the two stages of 'is' and 'ought'. The first studies and analyzes the existing methodologies whereas the second seeks to reach the necessitous methodology. On the other hand, theological methodology has to be sought in intellectual and traditional methodologies. The present article treats the second category of the first stage on the basis of the opinion of Ibn Maytham Bahrani, a prominent 7th century philosopher, theologian and traditionist. To reach its objective, it studies the two main articles of traditional theology – that is the methodology of referring to traditions on beliefs and the methodology of understanding tradition in Bahrani's thought. It also touches the theological outputs of these methodologies in different spheres of beliefs. Ibn Maytham's methodology of referring to traditions on beliefs consists of verifying the content of traditions rather than evaluating their chain of reporters. His methodology of theological deduction consists of understanding the tradition in question on the basis of intra-textual standards (signification, eloquence etc.) and extra textual standards (Islamic proven principles, relevant texts, rational rules). These methodologies have left profound impact on his theological thoughts examples of which can be found in his ideological discussions.
Machine summary:
"در همین راستا روش شناسی یا متدلوژی ١ قرار دارد که گاه به نام «منطق علمی » یا «فلسفه علمی » نیز خوانده مـی شـود (شـاله ، ١٣٧٤، ص٢٢) و در اصـطلاح بـه معنـای «دانش بررسی قواعد دستیابی به معرفت » (انوری ، ١٣٨١، ج٧، ص٦٦٢٣) و «چگـونگی و طریق رسیدن به آگاهی و شناخت در یک علـم خـاص » (عبـداللهی ، ١٣٨٩، ج١، ص٢٠؛ شاله ، ١٣٧٤، ص٢٢؛ فتح اللهی ، ١٣٧٨، ص١٣-١٤) است .
دوم آنکه ، تفاوتی در این بحث میان قرآن و حـدیث گذاشته نشده است ؛ زیرا سخن در اعتبار سندی نیست که گفته شـود قـرآن قطعـی الصـدور است و حدیث ظنی الصدور، بلکه صدور و منبعیت مفروض است و ازایـن رو، بایـد بحـث کرد که : کدام استنباط معتبر و حجت است ؛ حتی اگر دلالت ظنی باشد؟ دیگر آنکه ، قواعـد لفظی و عقلایی ، التفات بالفعل شخصی را نمی طلبد، بلکه چه بسا مـواردی وجـود دارد کـه شخص مستنبط ارتکازا به این اصول عقلایی و حصـول آنهـا در نقلـی خـاص یقـین دارد، بدون آنکه درباره یکایک آنها اندیشیده باشد یا پیش ذهنیتی داشته باشد.
او ذیل کلام حضرت که فرمود: «قد دلت علیـه أعلام الظهـور» می نویسد این تعبیر کنایه از آیات و آثار خداوند در عالم است که همـه بـر وجود او دلالت می کند و به آیه شریفه (سنریهم آیاتنا فی الآفاق وفی أنفسهم حتی یتبین لهم أنه الحـق ) نیز اشاره دارد و سپس می افزاید: «این طریق استدلال ، روش اهـل ادیـان و نیـز متکلمان است که نخست بر حدوث اجسام و اعراض و سپس از حدوث و تغیـرات آنهـا بر وجود خالق و بعد با نظر در احوال محدثات به یکایک صفات او استدلال مـی نماینـد» (همو، ١٤٢٠ق ، ج٢، ص١٢٨)."