Abstract:
از مسائل مهم در دین پژوهی و فلسفه دین، جایگاه و منزلت عقل در فهم دین است. سوالات مختلفی در این زمینه مطرح می شود که عقل چه نقش و منزلتی در فهم دین و تحقق معرفت دینی دارد؟ آیا نقش و کارکرد آن تنها از سنخ ابزار فهم دین از سایر منابع است یا اینکه در کنار سایر منابع معرفتی دین، از جایگاه منبعیت نیز برخوردار است؟ در اندیشه غربی به ویژه مسیحیت، پاسخ های مختلفی در این باب داده شده است که با توجه به عنوان مقاله، از طرح آنها صرف نظر می کنیم. در اندیشه اسلامی چند دیدگاه مختلف مطرح است که از جمله آنها می توان به تفکر ظاهرگرایی، عقل گرایی اعتزالی و عقل متعالی (تفکر شیعی) اشاره کرد. ظاهرگرایان؛ اعم از اهل حدیث از اهل تسنن و اخباریون از شیعه بر ظواهر دینی جمود دارند و مخالف هر گونه تدبر عقلی در دین هستند. عقل گرایان اعتزالی (اعم از معتزله قدیم و جدید) معتقدند که عقل در فهم و درک تمامی معارف دینی تواناست. عقل گرایی اعتدالی (عقل شیعی یا عقل متعالی) به هماهنگی بین عقل و شریعت و عقل و نقل تاکید دارد و برای عقل در ساحات مختلف دین، هم نقش ابزاری قائل است و هم نقش و کارکرد منبعی. در مقاله حاضر می کوشیم به منزلت عقل (ابزاریت و منبعیت آن) در هر یک از ساحات مختلف دین (عقاید، احکام، اخلاق و ...) بپردازیم.
The role of reason in the understanding of the religion is one of the important issues in religious studies and philosophy of religion. There are many questions in this area، Such as: What is the role of reason in understanding religion? Is the reason only an instrument for understanding religion or source? In Islamic thought، there is a variety of Approaches، including the formalism، rationalism of the Mu'tazilites and transcendent reason (Shi'ism). Formalism، both from some Sunnis (Ahle-Hadith) and Shiite (Akhbaris)، focus on the religious aspects and opposes any rational methods in the understanding of the religion. Rationalist Mu'tazilites (both old and new Mu'tazila) believe that reason itself can understand all the content of religion Moderate rationalism (Shiite reason or transcendental reason) believes that there is coordination and Compatibility between reason، religion and Sharia and Also believe that the reason is a source of understanding of the religion and the instrument to understand it This article attempts to shows the position of reason (as a tool and source) in each part of the religion (beliefs، laws، ethics، etc.).
Machine summary:
سـؤالات مختلفـي در ايـن زمينـه مطرح ميشود که عقل چه نقش و منزلتي در فهم دين و تحقق معرفت ديني دارد؟ آيا نقش و کـارکرد آن تنهـا از سـنخ ابزار فهم دين از ساير منابع است يا اينکه در کنار ساير منابع معرفتي دين ، از جايگاه منبعيت نيـز برخـوردار اسـت ؟ در انديشۀ غربي به ويژه مسيحيت ، پاسخ هاي مختلفي در اين باب داده شده است که با توجه به عنوان مقالـه ، از طـرح آنهـا صرف نظر مي کنيم .
بـراي کشـف و اطلاع از دين نفس الامري سه راه وجود دارد، اول : آنچه انبيا و به خصوص پيامبر اسلام ص و ائمۀ معصومين ع به مردم ابلاغ کرده اند و دوم از طريق عقل و حکم قطعي آن و راه سوم ، فطرت است و انسان ها مـيتواننـد از راه نقـل (کتـاب و سـنت )، عقـل و فطـرت از ديـن نفس الامري اطلاع پيدا کنند.
اصطلاح معرفت ديني، مرکب (ترکيب وصفي) از دو واژة « معرفـت » و « ديـن » کـه در انديشۀ اسلامي، به معرفتي اطلاق ميشود که به نحوي با دين در ارتباط باشـد کـه از جملـۀ آن ، علوم و معارف ديني رايج در حوزه هاي علميه است که با مراجعه و اسـتخراج از منـابع دين ، يعني کتاب ، سنت ، عقل و فطرت ، توسط عالمان ديني حاصـل آمـده اسـت .
١. نقل گرايي (کنار گذاشتن کامل عقل ) اهل حديث از ميان اهل سنت و نيز اخباري هاي شيعه ، معتقدند کـه تنهـا راه فهـم کتـاب و سنت ، شناخت معناي الفاظ آيات و روايات است و غير از اين ، عقل هيچ دخالـت ديگـري در درک و فهم کتاب و سنت ندارد.