مفهوم‎سازی و سنجش فساد اقتصادی از دیدگاه اسلام با رویکرد نهادگرایی Journal Article

در صورت نبود یک مفهوم مورد اتفاق درباره فساد اقتصادی که شامل مصادیقی به منظور رصد و سنجش وضعیت موجود باشد، هرگونه تلاش در جهت از بین‌بردن آن بی‌ثمر خواهد بود. برای نیل به این مهم هرگونه مفهوم‌سازی باید در چارچوب این نظامات فکری و ارزشی صورت گیرد. در پژوهش پیش رو ضمن بررسی تعاریف پرکاربرد درباره فساد اقتصادی، مشخص گردید که بیشتر این تعاریف در اقتصاد متعارف به دلیل تأثیرپذیری از مبانی نظام سرمایه‌داری محدود به بخش دولتی گردیده که ایرادات فراوانی بر آن وارد می‎باشد؛ بر این اساس با توجه به رویکرد  اقتصاد نهادگرا، بهترین روش برای تببین مفهوم فساد در هر جامعه، استفاده از هنجارها و ارزش‌های عرفی فرهنگی‌‌شده و نهادی آن جامعه می‎باشد؛ با عنایت به این مهم و با رجوع به دین نهادی که نماینده ارزش‌های عرفی‌فرهنگی ‌شده در سطح جامعه می‌باشد، مشخص گردید که در سنت شیعی مکاسب محرمه با توجه به جایگاه آن در نهادهای رسمی و غیررسمی، دقیق‌ترین و عمیق‌ترین معادل مفهومی برای فساد اقتصادی از منظر اسلام می‎باشد. همچنین با توجه به برخی از مهم‌ترین مصادیق، شاخصی طراحی گردید که با استفاده از روش ادراک فساد در بافت پیرامون حرم رضوی سنجش شد؛ بر اساس نتایج به‌دست‌آمده بیش از نیمی از فعالیت‌های اقتصادی منطقه مبتلا به فساد اقتصادی می‎باشند.

Without an unanimous concept in economic corruption that involves examples to measure and observe the status quo، any try to resolving it will be unfruitful. To reach this، any conceptualization should be done under intellectual and value systems. In this research، with a review of current definitions in economic corruption، it was cleared that most of these definitions in traditional economics، because of being affected from capitalist foundations، have been subjected to public section and have several insufficiencies. Based on this and with regard to institutional economics’ approach، the best method for explaining the concept of corruption in any society is the use of norms and institutional and conventional values of that society. Regarding this and referring to institutional religion as a representative of cultural-conventional values in society، shows that in Shiite tradition، unlawful (haram) businesses، because of its’ place in formal and informal institutions، is the most accurate and deepest conceptual equivalent for economic corruption from the viewpoint of Islam. An index was also designed with attention to some of most important examples that was measured in Radavi shrine surrounding structure. Results show that more than half of the economic activities of that part are alluded with corruption.

در یک تعریف کلی انسان پس از درک حقایق اشیا تصویری از آنها در ذهن خود ترسیم می‌کند که آن را «مفهوم» می‌نامند؛ در مقابل، چیزی‌ که این مفهوم بر آن منطبق می‌شود، یعنی همان حقیقت خارجی، «مصداق» نام دارد؛ ولی با توجه به اینکه حقایق اشیا گونه‌های مختلف دارند، مفاهیمی که از آنها ساخته می‌شود نیز متفاوت است؛ بر این اساس یک مفهوم می‌تواند جزئی یا کلی، معطی یا مشکک باشد؛ بنابراین می‌توان ادعا نمود که مفهوم فساد اقتصادی یک مفهوم کلی است که بر مجموعه‌ای از مصادیق اطلاق می‌شود؛ ازاین‌رو در تبیین مفهوم فساد با توجه به روش‌شناسی اقتصاد نهادگرایانه در این پژوهش، سراغ دین نهادی خواهیم رفت؛ در یک تعریف، آن‌ بخش‌ از «دین‌ مکشوف» که‌ عمومی‌ می‌شود و نهادینه‌ می‌گردد و به‌ صورت‌ آیین‌ گروهی‌ از مردم‌ درمی‌آید، «دین‌ نهادی» است و آنچه‌ از «دین‌ نفس‌الامری» یا «دین‌ مرسل» با مراجعه‌ به‌ عقل‌ یا نقل‌ برای‌ افراد آشکار می‌گردد، «دین‌ مکشوف» می‌باشد (هادوی تهرانی، 1377، ص98). ازاین‌رو می‌توان ادعا نمود که به منظور مفهوم‌سازی فساد اقتصادی در سنت اسلامی ـ شیعی بهترین تعبیر و یا معادل مفهومی برای آن، «مکاسب محرمه» است؛ پس مفهوم اصطلاحی و تخصصی که از فعالیت‌های اقتصادی به ذهن عالمان دین متبادر می‌گردد، واژه مکاسب است و درآمدها و فعالیت‌های اقتصادی ممنوع و حرام زیر عنوان مکاسب محرمه بحث و بررسی می‌شود؛ بنابراین تمامی آنچه که از آن به عنوان فساد اقتصادی از دید اسلام یاد می‌شود در مکاسب محرمه آورده شده است.