Abstract:
عرفان و ادبیات عرفانی یکی از مهمترین شاخههای ادبیات تعلیمی و دارای گسترة وسیعی در ادبیات فارسی است. بیتردید بخش عظیمی از آثار و متون ادبیات فارسی به آثاری با محتوا و مضامین عرفانی اختصاص دارد. حوادث، اتفاقات و سیاستهای حاکمان یک جامعه در همة ارکان آن جامعه اثرگذار است؛ ادبیات نیز همانند هر پدیدة دیگر، متاثر از فضای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حوادث و اتفاقات رخداده در جامعه است. این شرایط در هر دورهای میتواند منجر به تکوین و تکامل و یا رکود و افول یک نوع ادبی شود. بخشی از این علل و عوامل به حوادث سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن جامعه بستگی دارد. پیدایش و تکامل ادبیات عرفانی، همزمان با دورة حاکمیّت ترکان غزنوی، سلجوقی و مغول در ایران است. این مقاله که با روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانهای نوشته شده، به بررسی نقش عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بر تکوین و تکامل ادبیات عرفانی در دورههای مذکور پرداخته است. که عوامل مذکور شامل: فقدان حکومت مقتدر و علاقهمند به فرهنگ ایرانی- اسلامی، ظلم و فساد حاکمیّت و انحطاط اخلاقی، سختگیری و تعصّبات مذهبی و سطحینگری دینی، انحطاط و افول علوم عقلی، تقدیرگرایی و ناامیدی مردم، نقش خانقاهها، نقش سرودههای زهدی، نقش شعر و نثر عرفانی عربی و مسائل اقتصادی است.
Machine summary:
این مقاله که با روش توصیفی- تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانهای نوشته شده، به بررسی نقش عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بر تکوین و تکامل ادبیات عرفانی در دورههای مذکور پرداخته است.
که عوامل مذکور شامل: فقدان حکومت مقتدر و علاقهمند به فرهنگ ایرانی- اسلامی، ظلم و فساد حاکمیت و انحطاط اخلاقی، سختگیری و تعصبات مذهبی و سطحینگری دینی، انحطاط و افول علوم عقلی، تقدیرگرایی و ناامیدی مردم، نقش خانقاهها، نقش سرودههای زهدی، نقش شعر و نثر عرفانی عربی و مسائل اقتصادی است.
عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی که منجر به تکوین و تکامل ادبیات عرفانی در بازة زمانی حکومت ترکان در ایران شده است، را میتوان اینگونه برشمرد: 1- فقدان حکومتهای مقتدر و علاقهمند به فرهنگ ایرانی- اسلامی از بین رفتن حکومتها و دربارهای مقتدر و حامی علم و ادب و فرهنگ ایرانی- اسلامی و روی کار آمدن دولتهای ناآشنا و بیعلاقه به فرهنگ و ادب ایرانی، یکی از عوامل زمینهساز پیدایش ادب عرفانی بوده است.
» (داودیمقدم، 94:1394) یکی از کارهایی که صوفیان در خانقاه انجام میدادند و تأثیر زیادی در آشنایی مردم با آموزههای تصوف و عرفان و ادبیات داشت، برگزاری مجالس شعر خوانی بوده است.
در دورة سامانی به علت شرایط خوب اجتماعی، امنیت، رفاه اقتصادی، سیاستهای حمایتی خاندان سامانی از علم و ادب و فرهنگ ایرانی- اسلامی و گسترش علوم و دانشها و مراکز علمی- ادبی، بستر مناسب برای پدید آمدن انواع شعر فارسی فراهم بود و شاعران در اشعار خود به وصف زیباییها، مضامین حماسی و پهلوانی، شادکامی و دنیاگرایی و...