Abstract:
یکی از موضوعات مهم شایان توجه در مطالعات تاریخ محلی خراسان، پژوهش در باب تاریخ اقتصادی خراسان است. با توجه به اهمیت این گونه پژوهشها، مقاله حاضر به بررسی تجارتخانههای مشهد در عصر پهلوی اختصاص دارد. بر اساس اهداف پژوهش در این مقاله فعالیتهای تجاری تجارتخانههای مشهد و کارکردهای مختلف تجار و نیز تبیین کارکردهای فرهنگی تجارتخانههای مشهد مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی است و با اتکا به اسناد آرشیوی آستان قدس و کتابخانه ملی و برخی از اسناد محلی صورت گرفته است و دستاوردهای حاصل از این پژوهش حاکی از ارتباطات و تعاملات تجارتخانههای مشهد با سایر شهرهای کشور همچون تهران، رشت، یزد و بیرجند است و همچنین ارتباطات بازرگانی و مبادلات آنها با تجارتخانههای کشورهایی نظیر روسیه و آلمان است. علاوه بر این، یافتههای این پژوهش نشان میدهد تجارتخانههای مشهد در دوره مورد مطالعه، علاوه بر کارکردهای تجاری، دارای کارکردهای متنوعی در عرصههای اجتماعی که شامل مشارکت تجار در امور اجتماعی و هر آنچه به رفاه شهروندان مشهدی مربوط میشود، است. نمونهای از این کارکرد را میتوان در احداث مدارس، احداث مساجد و حمام، ساختن سراها، پلها، کاروانسراها و... که در آن مشارکت داشتند، مشاهده کرد. در بخش کارکرد مذهبی نیز میتوان به اقداماتی همچون مرمت امام زادهها، آذین بندی بازارها به مناسبت جشنهای مختلف اشاره کرد. در میان کارکردهای سیاسی نیز میتوان نامههای اعتراض آمیز تجار به دولت و تلاش سازمان یافته تجار و بازاریان را برای تشکیل مجلس وکلای تجار، تاسیس شورا، شرکت در گروههای ضد استبدادی چون جبهه ملی، نهضت آزادی و... برشمرد.
One of the important topics in the study of local history of Khorasan is research on the economic history of Khorasan . Due to the importance of such research, the present article is dedicated to the study of Mashhad businesses in the Pahlavi era. Based on the objectives of the research in this article, the commercial activities of Mashhad businesses and the various functions of traders have been analyzed and studied. This research is descriptive - analytical and is based on the archival documents of Astan Quds and the National Library and some local documents. The results of this study indicate the connections and interactions of Mashhad businesse s with other cities in the country such as Tehran, Rasht, Yazd, Birjand, as well as trade relations and their exchanges with businesses such as Russia and Germany . In addition, the findings of this study show that Mashhad businesses in the study period, in addition to commercial functions, have various functions in social areas, including the participation of businessmen in social affairs and everything related to the welfare of Mashhad citizens. An example of this function can be seen in the construction of schools, mosques and baths, houses, stairs, caravanserais, etc., which participated. Among the political functions, we can mention the protesting letters of the merchants to the government and the organized efforts of the merchants and bazaars to form the Bar Association, establish the council, participate in anti-authoritarian groups such as the National Front, the Freedom Movement, and so on.
Machine summary:
Tsentersayuz Press Shulk کارکردهای اقتصادی تجارتخانههای مشهد تجارتخانههای مشهد، علاوه بر ارتباط با همصنفانشان در داخل مشهد، با تجارتخانههای شهرهای دیگر، ازجمله تجارتخانه بیرجند نیز ارتباط داشتهاند؛ در این راستا میتوان به ارتباطات تجاری آستان قدس با شهرهایی نظیر یزد، رشت همچنین تجارتخانههای خارجی اشاره کرد.
در این زمینه میتوان به مکاتبهای که میان شرکت سهامی مرکزی با شرکت سهامی خراسان در مورد تقاضای تلگرافی آقای پاکروان جهت تحویل محموله آهن به املاک اختصاصی ایشان در بندر پهلوی صورت گرفته اشاره کرد (آستان قدس رضوی، سند شماره 13/۱۱۵۴۳۸).
تجار از قدیم در حوزه تأسیسات عمومی و امور عامالمنفعه فعالیت میکردند، به گفته حاج سیاح، حاجیعلینقی کاشی چندین کاروانسرا در راه تهران به مشهد برای استفاده زوار و کاروانهای تجارتی بر پا کرده بود (سیاح، 1346: 116) علاوه بر این تجار در اموری مانند احداث کارخانه، استخراج معادن، راهسازی، کشتیرانی و همچنین احداث راهآهن و راه شوسه فعالیت میکردند (اشرف، 1359: 28)؛ با همت تجار صندوقهای قرض الحسنه تجار نیز حلّال بسیاری از مشکلات روزمره توده مردم بود (اسکندرینسب، حسینپور و بخشی، 1395: 9)؛ در روزنامه اطلاعات دیماه 1306 شمسی اخباری در مورد مشارکت تجار در امر نگهداری فقرا، به شرح ذیل انتشار پیدا کرد: «راپورت واصله از مشهد حاکی است که از طرف والی جمعی از رؤسای ادارات و تجار و محترمین دعوت و اعاناتی برای نگهداری فقرا جمعآوری و از آنها در دارالتربیه نگهداری میشود» (ملکزاده، 1392: 155ـ156).