Abstract:
قدمت شاهنامه سبب شده برخی واژهها که بهوسیلۀ فردوسی استفاده شده بوده، در غبار سدهها و سالیان به فراموشی سپرده شوند. در این میان چهرۀ واقعی دو گونه کلمات، بیشتر ممکن است پوشیده مانده باشند: یکی، آنها که امروزه معنای کاملا مشخص دارند و کمتر احتمال معنی دیگری از آنها در شاهنامه، تصور میشود. دیگری، واژههای کهن و متروکی که کلماتی با صورت خط نزدیک و مشابه داشتهاند. کلماتی که در زمانهای سپسین، در زبان متداولتر بوده و در متن، جای واژههای کهن را به اشتباه گرفتهاند. در این یادداشت برای مورد اول، واژۀ «بسته» بهمعنی نوعی پارچه و برای مورد دوم فعل «پنافتن» به معنی محاصره کردن، بهعنوان نمونه بررسی شدهاند.
در راه نزدیک شدن به کلام شاعر، هم باید بافت و ساختار متن و روند طولی داستان، بهطور دقیق بررسی شود و هم با واژههای روزگار فردوسی و حتّی منبعش، آشنا بود. در این راه، بررسی دقیق دستنویسهای کهن بسیار کارگشاست، حتّی در مواردی که در نگاه اول ضبطی فاسد به نظر برسد؛ البتّه در چنین مسیری باید از کهنهگرایی بدون دلیل و منطق و بدون پشتوانه، سخت پرهیز کرد که بیراههای است به سوی ناکجاآباد.
Machine summary:
پس چرا بیشتر نسخ چنین ترکیبی دارند؟ پاسخ این پرسش را به نوعی میتوان در دستنویس سنژوزف یافت که برای این بیت، نویسشِ یگانه و جالبی به شکل زیر دارد: کنون چون گشادم سر بُشتَه باز بدیدار آن پورم آمد نیاز (فردوسی، 1389 :۵۶۰، بیت دوم از سطر دوم) (به تصویر صفحه رجوع شود) در لغتنامۀ دهخدا واژۀ بشته به نقل از اوبهی، حریر منقّش معنی شده و ضمن تذکّر این نکته که این واژه ظاهراً صورت یا تحریفی از بسته است، به مدخلِ بسته ارجاع شده است (دهخدا، 1377: 4820).
در این بخش بیتی هست که مصححان چاپ مسکو (فردوسی، 1968: 222/7، بیت 48) و خالقی مطلق/ امیدسالار در چاپ هشت جلدی دایرۀالمعارف بزرگ اسلامی، آن را چنین آوردهاند: ورا با سپاهش به دز در بیافت درِ جنگ و راهِ گریزش نیافت (فردوسی، 1386: 294/6، بیت 47) امّا خالقی دربارۀ این بیت، در بخشِ آویزهای بر یادداشتهای شاهنامه (بخش چهارم یادداشتهای شاهنامه، ص 130) نوشته است که بیت قافیه ندارد و افزوده است: تنها در ق2 (نسخۀ قاهره مورخ 796ق)، در مصراع یکم بتافت دارد که در دگرنوشتهای ما ثبت نشده است.
وی سپس در چاپ دو جلدیِ سخن، مصراع یکم را به صورت زیر، تغییر داده است: ورا با سپاهش به دز در بتافت (فردوسی، 1398: 423/2، بیت 46) رواقی در مقالۀ «باز هم شاهنامه را چگونه باید خواند»، بدون یافتنِ شاهدی در نسخ شاهنامه، پیشنهاد داده که واژهای که مناسب این جایگاه و معناست، واژۀ پنافت است.