Abstract:
کاویدن و یافتن زمینهها و ریشههای فرهنگ و ادبیات عامیانه،موضوعی بینرشتهای و موردتوجه محققان فرهنگ،جامعهشناسی و ادبیات است.شاهنامهء فردوسی بهعنوان«حماسهء ملی ایران»یکی از معتبرترین مراجع فرهنگ،اساطیر،روایات داستانی،دین،تاریخ و تمدن ایران باستان و ایران پیش از اسلام است و از جنبههای گوناگون،در مرکز توجه ایرانیان-از عالم و عامی- بوده و بنابراین،هم بر زبان و ادبیات رسمی اثر گذاشته است و هم بر زبان و فرهنگ و ادبیات عامیانه و ازجمله فولکلور(فرهنگ عامه).همچنین با نگاهی گذرا درمییابیم که هم زبان پس از شاهنامه(اعم از زبان رسمی و غیررسمی)ادامه و دنبالهء زبان فردوسی(فارسی دری)است و هم درونمایهها و موضوعات ادبیات رسمی و فرهنگ و ادب عامیانه،عمیقا تحتتاثیر اندیشهها، باورها،داستانها،روایات و اساطیر انعکاسیافته در شاهنامه است.مسئلهای که در این مقاله بدان پرداخته میشود،دامنه،عرصه و گونههای اثرگذاری شاهنامهء فردوسی بر ادبیات عیاری بهعنوان یکی از انواع مهم ادبیات عامیانه است.بدینمنظور،ابتدا اشاراتی به فرهنگ عامه و گسترهء آن شده،سپس ادبیات عیاری و عناصر و مؤلفههای آن بهاجمال بررسی و پس از آن وجوه اثرپذیری آنها از شاهنامه،به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.همچنین برای پرهیز از طولانی شدن مقاله،ضمن قایل شدن به سه دورهء تاریخی نثر گذشتهء فارسی،سه کتاب از میان داستانهای عیاری-که کم و بیش به سبب ویژگیهای برجستهء مشترک،بهعنوان نمایندهء داستانهای عیاری در هر دوره قابلطرح و بحث توانند بود-برگزیده شد:داستان«سمک عیار»از دورهء اول(پیش از صفویه)،داستان موسوم به«قصه حسین کرد شبستری»(از عصر صفوی)و داستان«امیر ارسلان نامدار»(از عصر قاجار).
Machine summary:
22 از آثار دسته دوم،از آنجا که هم با فرهنگ شفاهی(فولکلور)پیوند عمیق دارند و هم بهشدت از عناصر و نیز طرح داستانها و روایات حماسی متأثرند،هم سرشار از نشانهها و مفاهیم عامیانهاند و هم رگههای محکم و جدی حماسی دارند،علاوهبر مایهها و محتوای عیاری و فتوت مآبانه در جای جای آنها که مجموعا هیأتی رمانسگونه دارند از این دسته میتوان به آثاری چون سمک عیار نوشتهء فرامرز بن خداداد،دارابنامهء بیغمی نوشته مولانا محمد بیغمی،قصه حسین کرد شبستری،امیر ارسلان نامدار(امیر ارسلان رومی)نوشته میرزا محمد علی نقیب الممالک،نقال ناصر الدین شاه،سامسوار و دختر خاقان چین،بختیارنامه،اسکندرنامه،طوطینامه و هزارگیسو و چهلگیسو،هزار و یک شب عبد اللطیف طسوجی اشاره کرد و حتی با اندکی تسامح،میتوان برخی منظومههای عاشقانه،چون همای و همایون خواجو و گل و نوروز از همین شاعر و نیز داستانهای مربوط به شخصیتهای دینی و تاریخی همچون مختارنامه و سیرهء حمزه(رموز حمزه)و ابومسلمنامه را نیز در شمار آثار و در سلک ادبیات عیاری درآورد.
ک:محمد امین ریاحی،فردوسی (زندگی،اندیشه و شعر او)،چاپ دوم،تهران:طرح نو،6731،صص 481-383 و محمد علی اسلامی ندوشن،«ایران نیز حرفی برای گفتن دارد»،که از باد و باران(مجموعه مقالات)بهکوشش دکتر محمود امامی،چاپ اول،تهران:حافظ،8631،صص 71-13 و مجموعه مقالات موسوم به «نمیرم از این پس که من زندهام»و منوچهر مرتضوی،فردوسی و شاهنامه،چاپ دوم،تهران: پژوهشگاه علوم انسانی،2731،ص 31.