وظیفه گرایی اخلاقی کانت در بوته نقد و بررسی مقاله

یکی از مباحث مطرح در فلسفه اخلاق، معیار ارزش گذاری افعال اخلاقی است. کانت، فیسلوف آلمانی، معتقد است تنها فعلی واجد ارزش اخلاقی است که مطابق با تکلیف باشد و فاعل هیچ گونه انگیزه دیگری غیر از عمل به وظیفه نداشته باشد. برای فهم اینکه چه عملی مطابق با وظیفه است، باید به امر مطلق مراجعه کرد. مراد از امر مطلق، که تمام وظایف اخلاقی ما را مشخص می کند، عبارت است از: بنابر آن قاعده ای عمل کنید که بتوانید همزمان اراده کنید که آن قاعده، قانونی جهان شمول گردد. وی امر مطلق را حکم بدیهی عقل عملی می داند. ازآنجاکه این امر مطلق است، احکام به دست آمده از آن نیز مطلق خواهد بود. این پژوهش، با رویکرد نظری و تحلیلی و با هدف معرفی و نقد مکتب اخلاقی کانت تدوین یافته است.

آیا می‌توان با تکیه بر امر مطلق برخاسته از عقل عملی، همة وظایف اخلاقی را تشخیص داد؟ این نوشتار، ابتدا به معرفی و تبیین شاخصه‌های دیدگاه اخلاقی کانت پرداخته و سپس آن را مورد نقد و بررسی قرار داده است. وظیفه‌گرای عمل‌نگر، به نوبه خود، به دو نوع عمل‌نگر افراطی و معتدل تقسیم می‌شود: وظیفه‌گرای عمل‌نگر افراطی، بر این باور است که در هر موقعیت جزئی و بدون تمسک به هیچ قاعده‌ای و بدون محاسبه غلبه سود یا زیان حاصل از آن، می‌توان عمل درست را تشخیص داد و عمل کرد و به غایتی مطلوب، بلکه صرفا به حکم اراده ]ای که موجب آن شده است،[ خوب دانسته شده می‌شود؛ یعنی به‌خودی‌خود خوب است (کانت، 1964، ص 62). بنابراین، شخص اگر از انجام فعل خود انگیزه‌ای غیر از انجام وظیفه و تکلیف داشته باشد، حتی اگر به انگیزه تحصیل کمال و سعادت باشد، آن فعل اخلاقی نخواهد بود؛ زیرا به تعبیر کانت گرچه آن افعال مطابق با وظیفه‌اند، اما از روی وظیفه نیستند (همان، ص 20). بنابراین، اصل اخلاقی انجام هر فعلی تنها در صورتی شایسته است که بر طبق این قاعده و اصل باشد؛ یعنی بتوان فرض کرد که آن فعل، به صورت قانون عام درآید به‌گونه‌ای‌که فرض انجام آن فعل توسط تما‌م انسان‌ها، مستلزم تناقض و یا مخالف با قوانین طبیعی نباشد (همان، ص 65). درست است که حسن و قبح افعال ذاتی است؛ یعنی عقل توانایی کشف قوانین و اصول کلی اخلاق را دارد، اما نباید غفلت کرد که فاعل فعل اخلاقی، زمانی فعل اخلاقی را انجام می‌دهد که مرجحی در بین باشد.